Полис (қоғамның өзіндік формасы)

Полис (гректің «polis» — қала) — антикалық әлемдегі қоғамның өзіндік әлеуметтік-экономикалық және саяси ұйымдастырылуының формасы. Полисті мағыналық тұрғыдан қала — мемлекет, яғни өзі бір қала бола тұра жеке мемлекет болу мүмкіншілігі бар ерекше феномен ретінде де қарастыруға болады. Бастапқыда полис деп ауылшаруашылық бірлестігін айтатын болса, кейінірек қалаға жалғасып жатқан территорияларды бірге қоса қаланың өзін де айтатын болған. Қала маңындағы жерлердің бәрі сол қаланың ерікті азаматтарының иелігі болып табылады да, жер иеленуші азаматтар қолөнершілермен, құлдармен қатар сол қаланың тұрғындарын қалыптастырды. Полис — қолөнердің ауыл шаруашылығынан бөлініп, сауда-тауар қарым-қатынастарының қарқынды даму барысында пайда болған азаматтардың кішігірім бірлестігі. Экономикалық даму сипатына қарай полистер: аграрлы (мысалы, Спарта), аграрлы-қолөнерлі (Афины) және сауда-қолөнерлі (Коринф) болып бөлінеді. Көнегрек қаласының өзіндік заңдары, мемлекет органдары және толық егемендігі болды. Әрбір қала басқа қалалармен терезесі тепе-тең, бірдей жағдайда өмір сүрді. Полистің біртуарлығы және оның тарихи мәні полистің адамзаттың жалпы тарихы барысында қол жеткізген азаматтық қоғам үлгісі болып табылатындығында, яғни полистің бойынан азаматтық қоғамға тән материалдық және рухани құндылықтардың бар жиынтығын кездестіретіндігімізде. Ендеше, көнегрек полисі феноменін толық қарастыруымызға себеп болып отырған нәрсе сол полистің азаматтық қоғам үшін бай эксперименталды негіз болғандығы. Сондықтан да «полис» ұғымын семантикалық тұрғыдан «азаматтық қоғам» деуге де болады. Аристотельдің аты әйгілі «Политика» шығармасы полисті еркін және тең құқықты азаматтардың араласуы деп түсіндірудің теоретикалық негізін қалаған шығарма. Аристотельдің анықтауы бойынша адам табиғатынан «саяси жануар» және сондықтан да ол өзін шынайы түрде саяси қарым-қатынаста ғана жүзеге асыра алады. Адамзаттың алғашқы ұстазының айтуы бойынша кез келген адам (мысалы, қүлдар) және кез келген халықтар (мысалы, варварлар) саяси даму деңгейіне жете қойған жоқ. Саяси даму деңгейі адами дамудың бірден бір шыңы ретінде қарастырылады. Полистен тысқары өмір сүретін адам бірден заң мен құқықтан тысқары деп танылды да, екінші сортты, жарамсыз адам қатарына итеріліп тасталды. Мүмкін сондықтан болар. Сократ дананың полистен қуылудан гөрі, яғни ерікті азаматтылық игіліктерінен шеттетілуден гөрі өлімді өзіне дұрыс деп таңдап алу себебі. Антикалық әлемнің азаматтық қауымдастығының саяси өмірі әрбір азаматтың полистің маңызды-маңызды мәселелерімен тікелей айналысуын талап етті, яғни өзін-өзі басқарумен айналысты. Қала-мемлекет өкімет органдарының сайланбалы құрылымын қалыптастырған болатын. Антикалық полисте азамат, азаматтық қоғам идеалдары толығымен жүзеге асты деуге болады. Азамат идеясы өз бойына төмендегідей қасиеттерді сыйдырады: өзін азаматтық қоғам мүшесі ретінде сезіну және содан туындап жатқан құқықтар мен міндеттерді түйсіну; азаматтық борышты ұғыну, өзін әлеуметтік біртұтастыққа қатысты деп білу; азамат үшін оның бойындағы азаматтық игіліктерді қауымдастарының толық мойындауы; азаматтық ізгіліктерді тұлғаның ең жоғары өмірлік мәні бар құндылықтар деп тануы. Платон мен Аристотельдің ізденістерінен кейін азаматтық қоғам мәселесі философиялық мәтіндерден екі мың жылға жуық уақыт шамасында көрінбей кетеді. Тек қана Реформация дәуірінен бастап тұлғаның еркі мен құқықтары туралы, азамат туралы сұрақ қайтадан әлеуметтік-философиялық трактаттардан орын ала бастайды. Ол тұлғаны қайта танып, адамды діни біртұтастық ырқынан босату (эмансипациялау) негізінде мүмкін бола бастады. Жаңа заман ойшылдары жеке тұлға идеясын ашып, сонымен қатар жеке адам мен қоғам, азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы мәңгілік антиномияны көрсете білді. Расында да XVIII ғасырға дейін азаматтық қоғам мемлекетке қарсы қойылмақ тұрмақ сол мемлекеттің өзінің аясында ғана қарастырылып келген болатын. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап капиталистік жүйенің танымал атрибуттері: жекеменшік, нарықтық экономика, демократия, құқықтық мемлекет қалыптасты. Өз ретінде бұл факторлардың бәрі де адам социумының өзіндік бір бөлшегі ретіндегі азаматтық қоғам туралы жаңа идеяның дамуына игі ықпал етті. Азаматтық қоғамның концептуализациялануы үшін мемлекет пен оған қарсы қойылған индивидтердің өзін өзі құрастыруының ерекшеліктерін пайымдау қажеттілігі туды. бұл мәселелер көбінде табиғи құқық мектебінің дәстүрі арқылы — Гуго Гроций, Томас Гоббс, Джон Локк, Жан-Жак Руссо еңбектері арқылы нақтыланған болатын. Нәтижесінде қарастырып отырған концептіміз, ұғымымыз («азаматтық қоғам») тарихи даму барысында байытылды. Азаматтық қоғамды сараптаудың бұл дәстүрі бойынша қоғам адамзаттың табиғи күй кешкен уақытында да кездеседі деп табылады. Мемлекет деп қоғамның табиғи, азаматтық күйге дейінгі жағдайынан қоғамдық келісім-шарт жасасу нәтижесінде пайда болған құрылымды айтады. Осы айтылған арнада өз концепцияларын жасағандар қатарына Ж.-Ж. Руссо, Т. Гоббс, Дж. Локкты жатқызуға болады. Қоғамдық келісім-шарт теориясы кез-келген қоғамның пайда болуын тілге тиек етпейді, нақты алғанда, құқықтық мемлекет ретінде саяси тұрғыдан құрылымдық түр өзгешелікке ие болған азаматтық қоғамды анықтаудың мазмұны парадигмасын көлденең тартады. Қоғамдық келісім-шарт мемлекетпен салыстырғанда алғашқырақ, ертерек пайда болатын дүние, өйткені ол билеушілер мен бағыныштылар арасында емес, тепе-тең, ерікті азаматтар арасында жасалады. Мұнда қоғамдық келісімшарттың негізі ретінде тек жеке тұлғаның табиғи құқықтары ғана ескеріледі. Осы мәселе төңірегінде маңызды еңбектер жариялағандар Т. Гоббс, Дж. Локк, Ж.-Ж. Руссо еді. Одан кейінгі кезеңде батыстық қоғамтануда азаматтық қоғам мәселесіне ден қойған шама XX ғасырдың 70-ші — 80-ші жылдары. Оған себепкершілік еткен әлемдік тарихтағы күрт өзгерістердің орын алуы болды. Шығысеуропалық елдерде, КСРО-да тоталитарлық жүйенің күйреуі азаматтық қоғам мәселесін өзекті етті. Ол түсінікті де, өйткені азаматтық қоғам либералды демократия аймағын кеңейтудің құралы болып табылады. Азаматтық қоғам құқықтық мемлекетпен тығыз байланысты, өйткені азаматтық қоғамның мемлекетке қояр бірден бір талабы да сол — мемлекеттің әрбір жеке тұлғасының заң арқылы қорғалуы, әлеуметтік шындықтың, әділеттіліктің қамтамасыз етілуін құқықтық тәсілдермен даярлау. Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет бірінің бірі болуын мүмкін ететін құрылымдар, себебі олардың екеуі де жеке меншікке және еркін нарыққа негізделген айрықша экономика типіне тиесілі. Олардың анықтауыш қасиеттерінің негізгісі ол екеуінің де — азаматтық қоғамның да, құқықтық мемлекеттің де зайырлылық, заңдылық принциптеріне сүйенетіндігінде. Азаматтық қоғамның негізгі белгілеріне, айрықша сипаттамаларына мыналарды жатқызуға болады:

1. Азаматтық қоғам ірі кәсіпорындары қарқынды дамыған, ғылыми-техникалық негізі және әлеуметтік инфраструктурасы қалыптасқан индустриалды қоғам.

2. Азаматтық қоғамның экономикалық сүйемелі ретінде жеке меншік пен басы бос, тәуелсіз субъектілердің еркін іскерлік шығармашылығын алуға болады.

3. Азаматтық қоғам өзінің саяси көрсеткіштері бойынша демократиялық жүйе болып табылады. Онда билікті бөлісу, көппартиялық, құқық приматы қалыптасуы тиіс.

4. Азаматтық қоғамның рухани-идеологиялық негізінде идеялар мен көзқарастардың плюрализмі, төзімділік (толеранттық), рационалдылық және гуманизм жатыр.

5. Күрделі жіктелінген және стратификацияланған азаматтық қоғамның әлеуметтік базасын орташа тап құрайды.

Азаматтық қоғам жан-жақты кең сүхбаттылық әлемі. Онда «азамат» ұғымы басқамен (өкіметпен, басқа тұлғалармен) «бірлесе-тіршілік-ету», «қатынасты болу» ұғымдары арқылы дәйектеледі, яғни азаматтың әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен институттар жүйесінде араласуы арқылы көрінеді. Азаматтық қоғам институттарының бірлестігін анықтау үшін қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдар арасындағы айырмашылықты ажырата білу керек. Ресми-билікті мемлекеттік органдармен салыстырғанда қоғамдық ұйымдар «ерікті белсенділіктің» бірлестігі болып табылады әрі онда жергілікті, аймақтық деңгейдегі бейсаяси байланыстар маңызды рөлге ие болды. Мысалы, пәтер жалдаушылар, тұтынушылар, мүгедектер (инвалидтер), зейнеткерлер (пенсионерлер) ұйымы; әлеуметтік—экономикалық және сауықтық бірлестіктер...; азаматтық инициативалар. Азаматтық ынта-ықылас (инициатива) әрбір жеке азаматтың қоғам мерейі үшін саналы және белсенді түрде жүргізетін арнайы іс-әрекеті. Азаматтық ынта-ықылас (инициатива) қоғамдық өмірге серпінділік енгізетін мемлекет пен жұртшылық арасын байланыстырушы әрі таразы басын тепе-теңдестіруші ең көне ұйымдарды қамтиды. Азаматтық ынта-ықылас (инициатива) арқылы қоғамның демократиялық мүмкіншілігі (потенциясы) ерікті ұйымдар құру деңгейінде көрінеді. Оларға: мейірімділік ұйымдары, қайырымдылық қорлары; кәсіподақ ұйымдары, жастар, өйелдер, экологиялық қозғалыстар, саяси партиялар, клубтар; діни топтар; іскерлік ассоциациялары; кооперативтер және т.б. жатады. Азаматтық қоғам ұйымы коммерциялық емес, өкіметтік емес ұйымдардың секторы ашылуына байланысты жаңа мағынаға ие болды. Аталған бейкоммерциялық, бейөкіметтік құрылымдар қоғамдық игілік үшін қызмет ететін ұйымдар болып табылады.