Поляк карминді сымыры
| Поляк карминдi сымыры | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||
| Porphyrophora polonica (Linnaeus, 1758) | ||||||||||||||
 | ||||||||||||||
| Синонимдері | ||||||||||||||
Поляк карминді сымыры (лат. Porphyrophora polonica) — Жәндіктер класы (лат. Insecta) Жартылай қатты қанаттылар отряды (лат. Homoptera), кокцидтер немесе сымырлар отряд тармағы (лат. Coccіnea), алып және кармин сымырлары (Margarodіdae) тұқымдасына жатады. Бұл — кең таралған, көп кездесетін, көпқоректі түр. Табиғи бояу — карминнің табиғи көзі.
Ол Еуразияның Орталық Еуропадан Шығыс Моңғолияға дейін және оңтүстікте Солтүстік және Батыс Тянь-Шань арқылы Гиссар жоталарына дейінгі далалы, орманды далалы табиғи аймақтарының көп жерлерінде тіршілік етеді. Солтүстік-Батыс, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда да таралған. Батыс Еуропа, Украина, Белоруссия, Ресейде белгілі. Алтайда орманды далалы, Қазақстанның басқа аудандарында әртүрлі типті далалы жерлерде кездеседі.
Поляк кармин сымырының алғашқы ғылыми сипаттамасын 1724 жылы Берлин энтомологы Фиш берген болатын. Осыған қарамастан, поляк сымырын алғаш ашқан ұлы Карл Линней болып табылады. Ол бұл түрді өзінің 1758 жылы жарық көрген «Табиғат жүйесі» (Systema Naturae) атты фундаментальды еңбегінде сипаттап жазды. Бұған себеп дүние жүзі зоологтарымен қабылданған Зоология номенклатурасының кодексі. Осы Кодекске сәйкес, 1758 жыл зоология жүйеленуінің «туған жылы» болып есептелінеді. Өйткені Карл Линней бірінші рет сол уақытқа дейін белгілі тірі организмдердің бәрін сипаттап жазды. Ол жануарлар мен өсімдіктерді сипаттап жазып қана қойған жоқ, оларды арнайы құрылған жүйе — тип, класс, отряд, тұқымдас,туыс, түр бойынша реттеп орналастырды. Сондықтан 1758 жылға дейін ғылыми сипатталынып жазылған жануарлар қабылданбады. Карл Линней сол уақыттағы барлық ғалымдарға түсінікті латын тілін пайдаланды. Сондықтан қазіргі кезде жануарлардың барлық жаңа атаулары, ең алдымен, латын тілінде беріледі.
Карл Линней бұл түрді сипаттап жазғанда, оның қолында Польшадан жиналған аналығының бірнеше данасы ғана болды. Сондықтан ол бұл насекомды Coccus polonіcus, яғни Поляк коккусы деп атады. Линнейдің Coccus туысына денесінің пішіні піллә тәрізді көптеген әр түрлі насекомдар енді. Сондықтан кейінірек зоологтар бұл туысты бірнеше басқа туыстарға бөліп, оларға басқа атаулар берді. Сонымен, атақты орыс ғалымы Брандт 1835 жылы Porphyrophora жаңа туысының негізін салды. Coccus polonіcus-ті бірінші рет сипаттап жазған Карл Линней болғандықтан, бұл түрдің авторы болып сол қалды.
Жер астында аз қозғалып тіршілік етеді. Potentіlla Fragatіa, Sі lene, Gatatella, Sіbbaldіanthe,Me landryum тамырларымен қоректе неді. Ересегі шілденің екінші жартысы мен тамыздың бірінші жартысында пайда болады. Жер жырту, малды шектен тыс бағу, өрттер, су ағысын реттеу нәтижесінде өзен жайылмасында өсімдіктердің азаюы және т. б. жағдайларға байланысты түр саны төмендеп кетті. Түрді қорғау үшін тіршілік ету ортасында шағын қорықтар ұйымдастыру керек.
Ересек аналықтардың сыртқы пішіні есек құртқа ұқсас. Оның денесі қою қызыл түсті, сопақша, ұзындығы 8 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде, құрсаққа бөлінбеген, бунақтары анық. Алдыңғы аяқтары қазуға бейімделген, ортаңғы және артқы аяқтарына қарағанда ірілеу. Аталығы қою қызыл күрең түсті, ұзындығы 4 мм-ге дейін, денесі бас, кеуде және құрсаққа анық бөлінген. Алдыңғы қанаттары жақсы жетілген, артқы қанаттары толық жетілмеген, құрсағының соңында ұзын, ақ, шыны тәрізді шоқ құйрық жіпшелері болады.
Поляк кармин сымыры жылына бір рет ұрпақ береді. Қоректік өсімдігінің тамыр қуысында, топырақта қыстан шыққан бірінші даму сатысындағы дернәсілі көктемде тамырға жорғалап шығып, түлейді. Сөйтіп, екінші даму сатысындағы дернәсілге ауысады, оны циста деп атайды. Бұл циста тәрізді дернәсілдер қозғалмайды, шеңбері 2–8 мм шар тәрізді болады, олар топырақ қабатымен немесе өсімдік ұлпаларымен жабылған, бұл дернәсілдердің мұртшалары, аяқтары және көздерінің бастамасы ғана болады. Цистаның түсі жылтыраған қызғылт-күлгін түсті болады, сондықтан оларды «топырақ маржандары» деп атайды. Бірінші даму сатысындағы дернәсілдің негізгі қызметі — қоректік өсімдігін іздеу (оларды сонымен қатар «қаңғымалар» деп те атайды), ал цистаның қызметі — қоректену, осы уақытта олар ересекке айналу және көбею үшін күш жинайды. Олар ұзын тұмсығымен қоректік өсімдігінің шырынын сорып қоректенеді. Поляк сымыры дамуының басқа сатыларында қоректенбейді. Одан әрі маусым ортасы мен шілдеде ұсақ цистаның біразы аталықтың қозғалғыш дернәсіліне айналады, оның сыртқы пішіні аналыққа ұқсас болады,бірақ мөлшері ұсақ әрі денесі ұзындау болады.Аталықтың қозғалғыш дернәсілдері бірнеше күннен кейін, аталықтың қозғалмайтын нимфаларына айналады, олардан ересек аталықтар шығады. Аналықтар мен аталықтар бір мезгілде пайда болады. Таңертең және кешке аталық пен аналық жер бетіне көбею үшін шығады. Осыдан кейін аналық топырақтың беткі қабатына қайта кіріп көміледі, сөйтіп денесінің айналасына ақ түк бөліп шығарады да, өледі. Денесі кеуіп қалған аналықтың ішіндегі жұмыртқадан бірінші сатыдағы дернәсіл пайда болады, оның біразы келер көктемге дейін осында қалады,ал қалғандары қоректік өсімдігінің тамырына қыстау үшін жылжып шығады[1].
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Ғажайып омыртқасыздар. Қазақстан Қызыл кітап беттерінен. Құрастырушылар И.Д.Минтяев, Р.В. Ященко, В.Л. Казенас