Реалистік шеберлік

Реалистік шеберлік. Қазақтың Абайдан бұрынғы, Абай тұсындағы ақын, жыраулары ақындықты, өлеңді, әнді, шынын айтқанда, көркем енерді ақынның қара басының мал табу, күн көру құралы деп, еріккеннің ермегі, думан-сауық құралы деп білді. Сол үшін оларды Абай былай сынайды:

«Қобыз бен домбыра алып, топта сарнап,
Мақтау өлен айтыпты әркімге арнап.
Әр елден өлеңменен қайыр тілеп,
Кетірген сөз қадірін жұртты шарлап.

Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап,
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап.
Шет елде қайыршылық қылып жүріп,
Өз елін «бай» деп мақтап, құдай қарғап...»

- дейді.Абай, бұрынғы ақындарға керісінше, ақын - азамат, әлеумет қайраткері деп, елеңді енер деп, ақын езінің елеңі-енерімен қоғамға, халыққа тәрбиеші болып қызмет істеуге тиісті деп білді. Абай: «Ақын, ең алдымен, ақиқатты ашу керек; өмірдің езі ақиқат, жұртқа соны таныту керек, қоғам, халық өмірін, арманын жырлау керек», - деді. Ақын әдебиет, онан соң қоғамның, халықтың кем-кетігін, мінін ашып, бетіне басуға, сынап-мінеуге, сөйтіп қоғамды, халықты тәрбиелеуге, түзеуге тиіс; қоғамның, халықтың хал-жайын, ой-тілегі түйіп, оңын-солын, алды-артын болжап, қоғамға, халыққа жөн, жол көрсетуге, ақыл айтуға тиіс. Ақын, ақырында, көреген, әділ болуға, ақиқатты, өмірді, қоғам, еңбекші, бұқара өмірін дәл, нақты, кең, терең бейнелеуге тиіс. Ақын әлеумет қайраткері, қоғам, халық тәрбиешісі.

«Қыранша қарап Қырымға,
Мұң мен зарды қолға алар,
Кектеніп надан, зұлымға
Шиыршық атар, толғанар.
Әділет пен ақылға
Сынатып керген, білгенін
Біддірер алыс, жақынға Солардың сейле дегенін.
Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сын, ащы тіл,

Не жазып кетсе, жайы сол,
Жек көрсеңдер езің біл...»

-дейді. Яғни данышпан Абай ақынның, әдебиеттің мәнін, қызметін өзінен бұрынғы, ез тұсындағы қазақ ақындарынан бүтіндей басқаша түсінді, жаңаша, орыс халқының классик ақындары мен революцияшыл-демократтары түсінгеніндей түсінді. Қазақтың Абайдан бұрынғы, Абай тұсындағы ақын, жырауларының бәрі дерлік жер-жерді, жоқ-барды, ертегіні, әзірет Әліні, айдаһарды, алтын иек қызды өлең, жыр етер еді. Олары өзге түгіл, өздеріне де пайдасыз болушы еді. Ал Абай, әлгі езі айтқандай, өмірді, қазақ халқының өмірін, тұрмыс-тіршілігін, іс-әрекетін, мұң-зарын, тілек-арманын жыр етті; оның өміріндегі, мінезіндегі, санасындағы ескіні, кер тартпаны сынады, жақсыны, ілгері шілді дәріптеді; халықты жаңаға бастады, түрлі жақтан жетілуге шақырды. Ол:

«Мен жазбаймын елеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды Жаздым үлгі жастарға бермек үшін...» «Мақсатым тіл ұстартып, енер шашпақ, Наданның кезін қойып, көңілін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан, сауықойдажоқ, әуел баста-ақ...» - дейді. Абай «қыранша Қырымға қарап», қазақ халқының өміріне көз жібергенде оның шаруашылық жағынан, өнер-білімінен мүлде артта қалып отырғанын, оның берекесін қашырып, еңсесін түсіріп отырған неше түрлі жағдайлар бар екенін айқын керді. Ақын соларға кектенді. Бүл жағдайлардың бір жағы қазақ арасындағы ежелгі бектік-феодалдық қалыпта, қазақтың үстем табында, билеп-төстеуші тобында жатыр еді. Қазақтың үстем, билеп-төстеуші табы - қара дүрсін, надандар, халық қамын ойламай, тек ез қамын ғана ойлайтын жуандар, атқамінерлер, қулар еді. Олар барымта, шабуыл, жесір дауы, жер дауы, бақталас сияқты әлек-ландарды қоздырып әкеп, қалың ел ортасына бәле, қырсық етіп тастар еді. Сол арқылы момын, еңбекші кепті жейтін, тонайтын, қанайтын еді. Тіпті билеушілер, жуандар тобы қазақ қауымының басына біткен сор, бақытсыздық еді. Олар билеген ел кешінің барар беті қараңғы, екі талай, тығырық еді. Сондықтан Абай билеуші таптан, бай-жуандар тобынан жеріді, іргесін аулақ салды. Ақыл-ойын, ақындық күш-қуатын билеуші таппен, бай-жуандар тобымен күресуге жұмсады. Кептеген елеңдері мен қарасөздерінде солардың қырсығын, надандығын, зұлымдығын, құнсыздығын әшкереледі. Оларды Абай: «Аузымен орақ орған еңкей қыртың. Бір күн жыртың етеді, бір күн бұртың, Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын...» «Сыбырдан басқа сыры жоқ, Өтірік, өсек, мақтанға Ағып тұрса бейне су Ат, шапаннан кем кермес, Біреу атын қойса «қу».

Қу нәпсісін тыя алмай, Атым шығып жүрсін деп, Берекеге қас болса, Желіктірген айтаққа Арақ ішпей мас болса... Ел тыныш болса азады, Ерігіп өле жазады...»- деп сынайды.

Абай үстем тапқа, бай-жуандар тобына қарсы шығумен бірге, олардың міндерін сынаумен қатар, қазақ арасындағы бектік-феодалдық қалыпқа, оның барлық қырсықты, ескі кертартпа көріністеріне, солардың бәрін қолдап әдейі өршітіп отырған патша өкіметінің саясатына қарсы болды. Елбас қару жөніндегі, ейелженіндегі, тәлім-тәрбие жөніндегі ескі көзқарасқа, ескі салтқа, дау-шарды шешудің ескіден кележатқанжен-жосығына, етірік, есек, жалқаулық, еріншектік, шаруаға қырсыздық сияқты мінездерге, надандыққа, надан молдаларға - бәріне қарсы шықты, бәрін шенеп, мінеді. Абай жаңағыдай өз талабын алға қойып шыққан кезде, ел сорына біткен билеп-төстеушілер, бай-жуандар тобымен қатар, бүкіл қазақ даласында патша өкіметінің отаршылдық саясатынан туған партиягершілік, билікке, болыстыққа, старшиндыққа таласу сияқты алыс, жұлыс, қырсық та көп еді. Патша өкіметінің ұлықтары: жандарал, уезд начальниктері, олардың әкімдері, патшалықтың ел ішіндегі өкілі, сүйеніші байдан, жуаннан шыққан би, болыстар, елубасы, старшындар қоғамдық тірлікті лайлайтын, бұзатын қылықтарға толы еді. Олар пара, алым-салық, қара шығын сияқты ер алуан ауыртпалықты ойлап шығарар еді; оларды тегіс қалың бұқарадан, момын шаруалардан, еңбек елінен өндірер еді. Осылай халықты тонайтын, қанайтын еді. Қысқасы, бай-жуандар тобы сияқты, ұлықтар, би, болыстар тобы да шірік топ, шірік орта еді, елдің қамын ойламай, өз құлқынын ойлайтын, халықтың сорына біткен топ еді. Мұны Абай айқын аңғарды. Сөйтіп ол, бай-жуандар тобынан түңілгені, жерігені сияқты, ұлықтар тобынан да түңілді, жеріді. Шығармаларында бай-жуандар тобын шенеп, мінегені сияқты, ұлықтар, би, болыстар тобын да шенеп, мінеді. Абайдың «Көмекбайға», «Болыс болдым мінеки...», «Мез болады болысың...» т. б. елеңдері мен қарасөздері осы би, болыстарды сынап, мазақтауға, солардың озбырлықтарын әшкерелеуге арналған. Абай үстем тапты, бай-жуандар тобын, би, болысты әшкерелеу, жексұрын, жауыз етіп көрсету арқылы патша өкіметін, патша өкіметінің отаршылық саясатын сынады; жұртқа патша өкіметін де жексұрын етіп көрсетті. Бүл ретте Абай орыс халқының жазушылары Н. В. Гоголь, М. Е. Салтыков-Щедрин әдістерін қолданды деуге болады. Олар да ез тұстарындағы түрлі әкімдердің, өкімет адамдарының жаман қылығын көрсетіп, сынап, сол арқылы жұртқа патша өкіметінің езін құбыжық етіп көрсететін, патша өкіметінің саясатын сынайтын еді. Кереген Абай қазақ еңбекші бұқарасының басындағы бұл екі түрлі ауыртпалықтың: бектік-феод., ұлт-отарлық қанаудың ақыр бір күн күйрейтінін ашық аңғарды. «Жамаңдар қыла алмай жүр адал еңбек, Ұрлық, қулық қылдым деп қағар келбек, Арамдықтан жамаңдық кермей қоймас, Мың күн сынбас бір күні сынар шелмек...» - дейді. Ол халыққа болашақтан еркін, бақытты ерім күтті, сол болады деп әбден сенді: «Қары қалың қатты қыстың артынан кегі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді», - деді.

Абай шығармаларының тағы бір тобы ерім сыры, заман жайлы, қазақ халқы тұрмыс салтының, мінез-құлығының, шаруашылық қалпының: жаз жайлау, қыс қыстауының, қазақ даласының суреті болып келеді. Бәрі де нақты, дәл, жарасымды, шебер суреттеледі. Жаңашыл Абай қазақ халқының барлық жақтан, саясат, шаруашылық, мәдениет жөнінен - әбден жетілуін арман етіп жырлайды. Кептеген өлең, жырлары мен қарасөздерінде ақын қазақ бұқарасына ақыл, есиетайтады, жөн-жосық сілтейді, оларды адамгершілікке, өнер-білімге, еңбекке, игілікті кәсіпке үндейді. «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар, содан қашпақ керек. Ол:әуелі надандық, екінші - еріншектік, үшінші - залымдық деп білесің. Надандық - білім, ғылымның жоқтығы: дүниеден ешнәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік - хайуандық болады.

Еріншектік - дүниедегі күллі енердің дұшпаны. Талапсыздық, ұятсыздық, кедейлік - бөрі осыдан шығады. Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады...» «Жан аямай кәсіп қыл... Еңбек қылсаң ерінбей, Тояды қарның тіленбей... Егіннің ебін, Сауданың тегін Үйреніп, ойлап мал ізде... Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ- Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым ойлап қой - Бес асыл іс көнсеңіз... Дүние де езі, мал да езі Ғылымға көңіл берсеңіз...»- дейді.

Қайраткер Абай қараңғыда қармаланған халыққа езінің мінезімен, өнер-білімімен, ісімен үлгі, жетекші болатын адамдарды, жақсы мінезді, өнерлі, талапты, жігерлі, іскер жастарды, ел мұңын ез мұңы ететін, елге жөн-жосық сілтейтін, ел тарихын өзгертуге себепші болатын ер, азаматты дәріптеді, арманетті. Осы ретте ақын кептеген шығармаларында адамның жақсы, жарасымды мінез, қылықтарын, ізгі ой-сезімдерін, көңіл күйлерін, үлгілі, шын, таза достық, махаббат істерін бейнелейді, жырлайды; жыл мезгілдерін, өмірді, есуді меңзейтін жаратылыс құбылыстарын, әсем табиғат көріністерін суреттеді.

Абай халқын сүйді, халқының көшін жаңа жолға, өнер-білім, есу жолына, ұлы орыс халқымен бірлесу, сонан үлгі, енеге алу жолына бастады; халқының тарихын өзгертіп, жаңғырту жолында қажымай еңбек етті; қазақ елінің бүгінгідей ерікті, бай, мәдениетті, күшті, бақытты ел болуын көкседі. Абай қазақтың әрбір ұлы, қызының еркі, бостандығы үшін, өнерлі, білімді, қайратты, мінезді болуы үшін, ақыл-ойын, сана-сезімін жетілдіру үшін күресті; оларды халқын сүюге, халқы үшін, адам баласы үшін қызмет етуге шақырды, адамгершілікке баулыды. Абай қазақтың жаңа, реалистік әдебиетін - мағынасы терең, тілі орамды, өрнегі шебер, кестесі көркем әдебиетін жасады. Абай елеңдері мәңгі жасайтын асыл сөз қазынасы, ол қазақ халқының Абай тұсындағы тұрмыс суреті, дүние тануы, мінез-құлқы, мұң-зары, тілек-арманы, жапа көрген, көп шыдамдылықпен жақсы болашаққа сенген халықтың бейнесі. Сонымен, Абай өмірді, ез заманының шындығын, өз заманындағы қазақ халқы өмірінің шындығын жан-жақты, кең шеңберлі, терең мағыналы етіп жырлаған үлкен реалист ақын; өзінің ақындық енерімен халқына қызмет еткен азамат, елеум. қайраткер. Әлеум. көзқарасында, дүние, қоғам тануында кейбір шектеулігі, қайшылығы бола тұрса да данышпан Абай қазақ халқының реалистік, көрікті әдебиетінің негізін салды, басы болды.