Ресейдің Сыр бойын жаулап алуы

Патшалық Ресейдің Орталық Азия елдеріне жақындай отырып, бүкіл Түркістанды (қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңірі мен Орта Азиялық республикалары - авт.) бағындыруы үшін ең алдымен - Сыр бойын жаулап алуы керек болатын. Сыр өңірінің тоғыз жолдың торабында орналасуы, Арал теңізі мен Сырдария өзені арқылы Түркістан өлкесіне етене ену мүмкіндіктерінің артуы, бұл өлкенің әскери-стратегиялық маңызын еселеп арттырды. Сондықтан, патша өкіметінің Сыр бойын жаулап алуы бірнеше әскери міндеттерден тұрды:

1) гарнизондар мен бекіністер салу, тұрақты әскерлер мен казактарды орналастыру, қару-жарақ қоймасын жасау;

2) Орта Азияға басқыншылық жорықтарын дайындау және өлкеде әскери-әкімшілік басқаруды енгізу;

3) Қоқан әскерлерін ығыстырып, қазақ жерін бағындыруды аяқтау.

Осылайша, Сыр бойы патша әскерлерінің негізгі стратегиялық алаңына айналды. Бұл міндеттерді жүзеге асыру мақсатында патша әкімшілігі бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын жүйелі түрде ұйымдастырып отырды.

Ресей империясының Кіші жүз қазақтарын бағындыра отырып Сыр бойына емін-еркін енуіне Хиуа хандығы негізгі тосқауыл болды. Өйткені патша өкіметінің Сырдария мен оған іргелес жатқан қазақ жерлерін жаулаудағы стратегиясы мен тактикасы Хиуа хандығының мүддесіне қарама-қайшы келді. Сондықтан патша әкімшілігі Хиуа хандығымен арадағы қарым-қатынастарды қасақана шиеленістіріп, оған қарсы әскери жорықтар ұйымдастырды және Орынбор бағытынан оңтүстікке қарай ішкерілеп кіруге әрекеттер жасайды.

Патша өкіметі Сыр бойындағы Хиуа хандығының ықпалын әлсірету мақсатында ру билеушілерін пайдалануға тырысты. Патша әкімшілігі қарамағындағы қазақтардың ру басшыларына - Хиуа хандығының билігін мойындаған қазақ ауылдарына барымта жасауға және одан түскен олжаны өздеріне қалдыру туралы көптеген нұсқаулар береді.

Патшалық Ресейдің Сыр бойына ұстанған саясатының нәтижелі болуына және Хиуа хандығының әлсіреуіне 1833 жылы В.А.Перовскийдің Орынбор генерал-губернаторлығы қызметіне келуімен тығыз байланысты. В.А.Перовский хиуалық көпестерді қасақана тұтқынға алып екі елдің арасындағы саяси қатынастарды әдейі шиеленістірді. Ресей әкімшілігінің көпестерді тұтқынға алуы және саудаға тиым салуы Хиуа экономикасы үшін үлкен соққы болып тиді.

1839-1840 жылдары патша өкіметінің Хиуаға жасаған жорығымен бірге дипломатиялық елшiлiктерi де сәтсіздікке ұшырады. Бірақ бұл патша өкіметінің Сыр өңірін иеленуге деген ұмтылысын бір сәтке де тоқтатпады. Қайта керісінше, патша өкіметінің қазақ даласын толық жаулауға деген ниеті бұрынғыдан да күшейіп, Сыр өңірін толығымен өз құрамына қосуға итермеледі. Себебі Сыр өңірінде патша өкіметінің нақты билігінің болмауы -жергілікті қазақ халқының көңіл күйін бақылауға мүмкіндік бермеді.

Сондықтан патша өкіметі ендігі кезекте басты соққыны Хиуа хаңдығына емес, Қоқан бағытына қарай аударуға мәжбүр болды. Оған Қоқан хандығының ішінде үзіліссіз басталған азамат соғысы және Бұхар әмірлігінің Қоқанға жасаған шабуылы қолайлы жағдай туғызды. Осы жағдайларды жан-жақты саралаған патша өкіметі Қоқан хандығының қорғаныс қабілеті мүлдем төмен деген қорытынды жасады.

Патша өкіметі болашақ әскери жорықтың сәттілігі үшін топографиялық барлау жұмыстарын жүргізу арқылы мәліметтер жинау жұмыстарын бастады. 1846 жылы 10 қаңтарда Сырдарияның төменгi ағысын зерттеуге және бекініс тұрғызуға қолайлы орынды анықтау мақсатында капитан Шульц пен геодезист Лемм басқарған 200 Орал казактарынан тұратын әскери-барлау экспедициясы жіберіледі. Сыр бойын зерттеу кезінде капитан Шульцке мынадай міндеттер жүктелді: Орал бекінісінен Сыр бойына дейінгі аралықтағы қысқа жолдарды картаға түсіру, Сырдарияның төменгі ағысында бекініске қолайлы жерді табу, өзенде кемелердің жүзу мүмкіндіктерін анықтау және казактарды қоныстандыратын аймақтарды белгілеу және т.б. [2, 5 п].

Көп ұзамай капитан Шульц бастаған әскери экспедиция берілген тапсырмаларды ойдағыдай орындап, белгісіз аймаққа байланысты құнды барлау мәліметтерін жеткізеді. Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручев құжаттарға талдау жүргізе отырып, патша өкіметіне Сырдарияның төменгі ағысына бекініс салу қажет деген ұсыныс береді. Ол 1847 жылы қаңтарда Әскери министрге жазған құпия хатында Сырдың төменгі ағысында салынатын бекіністің стратегиялық маңызын былайша бағалайды: «...Біріншіден, Сырдың төменгі ағысына салынатын жаңа бекініс 6 мың түтінге жуық қазақтарға бақылау жасауға мүмкіндік береді. Екіншіден, Сырдың төменгі ағысы Еуропалық Ресейді, Батыс Сібірді, қазақ далаларын, Бұқара және Хиуаны байланыстыратын орталық болып табылады. Үшіншіден, осы бекініс арқылы біздің шекарамыз Қоқан, Хиуа хандықтарымен шектесіп, Бұқараға ықпалымызды арттыруға жағдай жасайды. Төртіншіден, Хиуа мен Бұқараға баратын сауда жолдарына бақылау орната аламыз. Бесіншіден, Хиуа мен Қоқаннан төнетін қауіпті жоямыз» [3, 4 п].

Сыр өңірін басып алу үшін, алдымен онда бекіністер жүйесін салу қажеттігін Обручевтен бұрын 1840 жылы 4 наурызда Теңiз Министрi Меньшиков: «Ағылшындардың Кабулды жаулауына және олардың Бұхарамен жақындасуына орай бізге Сырдарияда бекiнiс салу қажет. Сырдария өзенi кеме қатынасы үшiн қолайлы және ол Арал теңiзiне құятындықтан, бiзге Амудария арқылы Ауғанстан шекарасына дейiн кең жол ашылады» [4, 124 п], - деп айтқан болатын.

Осылайша, патшаның әскери шенеуніктері Сыр өңіріне бекіністер тізбегін салып, Сыр бойының қазақтарына ғана емес, бүкіл Кіші жүз қазақтарына өздерінің билігі мен бақылауын орнатуды, Қоқан, Хиуа және Бұхара хандықтары тарапынан төнген қауіпті жойып қана қоймай, оған өз ықпалымызды жүргіземіз деп жоспарлады. Сондай-ақ, олар Хиуа мен Бұқараға қатынайтын сауда керуен жолдары осы аймақтан өткендiктен, керуен жолына бақылау жүргiзуге мүмкiндiк туады деп есептеді.

Алайда Сыртқы істер министрі граф Нессельроде, Теңiз Министрi Меньшиков пен Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручевтiң Сырдарияның төменгi ағысында бекiнiс салу жөніндегі жобасына қарсылық білдірді. Ол бұл әрекет қоқан, бұхара және хиуалықтарды алаңдатып қана қоймай, наразылығын туғызатынын және де бұл құрылыстардың көп қаражатты қажет ететінін алға тартты. Бұл мәселе бойынша Ресей патшасы І Николай граф Нессельродеге: «Қазiргi қолайлы сәттi пайдаланып, бекiнiс салмасақ, кейiн тым қымбатқа түсуi мүмкiн», - деп есептеп үкіметке бекіністі 1847 жылы жазда салуды тапсырды және 71327 сом ақша бөлгізді. Бекіністің құрылысын жүргізу мен басқаруға тәжірибелі мамандарды тағайындауды және бекініске Оралдан 50 казак отбасын қоныстандыру туралы нұсқауын берді [5, 2 п]. Патшаның бұл нұсқауы Арал аймағының саяси-әскери маңыздылығын көрсетіп, алдағы уақытта Ресей империясы тарапынан жүргізілетін жаулаушылық соғыстарының жоспары еді.

Сонымен қатар, 1847 жылы Райым бекінісінің салыну қарсаңында патша өкіметі хиуалықтарды Райым бекiнiсi бейбiт қарым-қатынас орнату үшiн салынуда деп сендіруге тырысты және 1836 жылғы Хиуа жорығының қарсаңындағы келеңсiз оқиғаларды еске салды. Сөйтіп бiр жағынан күш көрсетiп, екiншi жағынан жұмсақтық танытып, хиуалықтардың бекiнiс құрылысына қарсы ұйымдастырылатын iс-шарарларының алдын-алу үшін Бас штаб полковнигi Иваниндi елші ретінде Хиуаға аттандыруды көздеді.

Алайда патша өкіметінің Сыр бойын жаулау мақсатында бекіністер салу әрекеттері өте шиеленісті жағдайда жүрді. Жергілікті қазақ халқы патша әкімшілігі салмақ болған бекіністер тізбегіне теріс пиғыл танытып, ашықтан-ашық қарсылық танытқаны соншалықты, патша өкіметі елшіліктің сапарын кейінге шегеруге мәжбүр болды. Оған қоса бекіністің салынуына байланысты патша өкіметі мен Хиуа хандығының арасындағы саяси жағдай одан сайын шиеленісті. Кіші жүз қазақтарына өз адамдарын аттандырған Хиуа ханы Мұхаммед Әмин оларды Райым бекiнiсінің құрылысына қарсы шығуға және орыстармен сауда қарым-қатынасын тоқтатуды ұсынып, үгiт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргiзді.

Сондай-ақ, Хиуа ханы Мұхаммед Әмин қазақ сұлтандары Жанғазы, Қайыпқали, Елекейлерге жан-жақты қолдау көрсетіп, оңтүстікке қарай шабуылға шыққан патша өкіметіне қарсы қазақтарды көтеру үшін оларды басшылыққа тағайындап отырды. Мәселен, патша әкімшілігі Елекей сұлтанға мынадай баға береді: «Шөмекей руына шабуыл жасаған қоқандықтармен болған шайқастағы сәтті қимылы Елекейдің қазақтар арасында батыр танылуына және оған Хиуа ханының көңіл аударуына әсер етті, ол бірнеше рет Хиуаға барып, сыйлықтар алды, ақырында хан сайланды. 1846 жылы Ордадан шөмекей мен кете және керейттер арасында Елекей өзін хан атап, қазақтарды патша өкіметі билігінен бас тартқызып, тәуелсіз болу мақсатымен Хиуа жеріне өтуге үгіттеді деген хабарлар жетті» [6, 22-23 п].

Шөмекей және кете руларының 30 биін ерткен Елекей сұлтан Жаңадарияны қыстап шыққан соң, Мұхаммед Әмин ханның шақыруымен Хиуаға аттанып кетеді. Елекей сұлтанмен қатар Қайыпқали сұлтан да Кіші жүз қазақтарын патша өкіметінің билігіне қарсы шығуға және Хиуа иелігіне көшуге үгіттеген. Қайыпқали сұлтанның мұндай әрекетке барғанын оның Кіші жүз қазақтарына жазған хатынан көреміз: «Кіші жүздің он екі ата Байұлы ұрпақтарына, Баймұхаммед, Қазы, Сарыбөпе және басқа да құрметті билерге, қазақтарға... ата-бабамнан мұраға қалған халыққа жүк артуды өзімнің міндетім деп санаймын. Сендер өз болашақтарың туралы ойлана отырып, Ресейдің мұсылмандарға қарсы жаулық іс-қимылдарына назар аударыңдар. Мұхаммед Әмин хан Ресейдің қазақтарды басып алатынын білгеннен кейін 20 мың әскер жасақтады. Егер де сендер әділеттілер жағында болғыларың келсе, онда осы хабарды алғаннан кейін ешқандай кешіктірместен әрбір бөлімшеден ұлы, әділетті падишахқа бір құрметті өкілден жіберіңдер...» делінген [7, 27-28 пп].

Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, Хиуа хандығы Сыр өңірі қазақтарының азаттық күресіне басшылық жасап, оларды қолдап отырған. Мәселен, Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручевтің 1847 жылы 6 мамырда Әскери министрге жазған құпия хатында: «Қуандарияда қыстаған басым көпшілігі төртқара, шекті руларынан тұратын қазақ ауылдары Қарақұмға келіп, қоныстана бастаған. Қазақтар Хиуа ханынан Сыр бойында орыс әскері пайда болған жағдайда оларға қарсылық көрсетуге арнайы нұсқаулар алғаннан кейін қарулы жасақ құруда» [8, 165 п], - делінген. Обручев қазақтардың көтерілістері кең қанат жаймас үшін оның алдын алуға тырысып, ертеден қолданып келе жатқан әдістердің бірі - қазақтардың игі жақсылары мен ру басшыларына сый-сияпат пен марапаттаулар көрсетті. Осылайша, патша шенеунігі жергілікті қазақ билеушілері тарапынан бекініс салуға қолдау іздеді.

Райымда бекініс құрылысы салынады деген кезден-ақ қарсы шыға бастаған қазақтардан қауіптенген В.А.Обручев құрылыс жұмыстарын жүргізетін экспедицияның құрамын күшейтуге мәжбүр болды. Бекініс құрылысына аттанған экспедицияның құрамы 9 штаб офицері, 100 обер офицер, 332 унтер офицер, 5985 қатардағы жауынгер, 756 саптан тыс әскер және мыңнан астам башқұрт жасақтарынан тұрды [8, 201 п].

Райымды басқару міндеті далалық жорықтардан мол тәжірибе жинақтаған подполковник Ерофеевке жүктелсе, Сыр бойының қазақтары туралы деректер жинап, қазақтар мен патша әкімшілігінің арасында байланыс орнататын шенеунік қызметi Орынбор Шекара комиссиясының кеңесшiсi Субханкуловқа тапсырылады.

Дегенмен қазақтардың бекіністің салынуына қарсы күресі бір сәтте тоқтамай, ашық түрде сипат алды. Олар орыстардың көпестері мен азық-түлік тиеген қөліктеріне жиі-жиі шабуылдар жасап, түтін салығын төлеуден бас тартты немесе жаппай Хиуаға көшіп кетті.

Осыған байланысты генерал-лейтенант А.Е.Толмачевтың жіберген мәліметтерінде: «Сырдың төменгі ағысында қоныстанған қазақтар бекініс құрылысына мүлдем қарсы. Олардың рубасылары арнайы кеңес өткізіп, онда орыс әскерлеріне қарсылық көрсету және орыс көпестеріне шабуыл жасау жөнінде шешімге келген. Бұл шешімді орындау үшін Есет Көтібарұлы мен Жарас Өтенов Бестамаққа аттанып кеткен [8, 190 п], - деп жазылған.

Хатта көрсетілгендей көтерілістерге Есет Көтібарұлы мен Жарас Өтеұлы сияқты қазақтың ру басшылары басшылық жасап, Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы белсенді күрес жүргізіп, Арал теңізіне бағыт алған әскерлеріне қатты қарсылық көрсетеді. Бұл жөнінде В.В.Григорьев былай деп жазды: «Ең әрі дегенде 50 жылдарда далада Есет Көтібаров пайда болды. Ол Ақмешітті алу үшін жарақтандырылып жатқан экспедицияларға түйелер беруден бас тартты. Оны ұстауға жіберілген біздің әскерден Есет қашып, үш жыл қатарынан далада жортып жүрді» [9, 363 б].

Есет батыр бастаған көтерілістің алғышарттары, себептері Ресейдің отарлық саясатынан туындады. Патша өкіметінің ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Кіші жүздегі әскери-отарлық езгісі, қазақтар құқықтарының шектелуі мен олардың саяси-әлеуметтік жағынан қаналуы және патшалық Ресейдің бұл өңірді экономикалық тұрғыдан жаулап алуы бір-бірімен астасып, қазақ халқының өмір сүруіне аса қауіп төндірді.

Есет ұйымдастырған әскердің ішінде бүкіл Кіші жүзге белгілі батырлар: Бекет Серкебайұлы, Ерназар Кенжалыұлы, Әзберген Мұнайтпасұлы, Қарақұл Қонақбайұлы, Мәуміт Сейітпенбетұлы, Дәуіт Асауұлы, Алдаш Байғанаұлы, Мамай Достанұлы, Ақтан Ақайұлы, Байқазақ Жолдасбайұлы, Елтізер Қуатұлы, Жәлімбет Қуатұлы, Бөкенбай Тілегенұлы және т.б. болған. Отаршылдық езгіге қарсы шыққан Кіші жүздің батырлары халықтың қолдауына ие болып, азаттық көтерілістеріне басшылық жасайды.

Батырлар мен билер бастаған қазақтар патша өкіметінің басқыншылық саясатына қарсылық ретінде патшалық Ресейден Орталық Азия хандықтарына жол тартқан сауда керуендерін шабуылдап, орыс саудасына зиян келтірді және Хиуа хандығымен бірлесе отырып патшаның жазалаушы әскерлеріне қарсы шықты және бекіністі шептерді шапты. ХІХ ғасырдың ортасында Кіші жүздегі ең белгілі әрі беделді батырлардың бірі Қарағұл Қонақбайұлы еді. Ол өз кезегінде патша үкіметіне де, Хиуа хандығына да, тіпті дала аймағында бекітілген билеуші сұлтандарға да бағынбаған тәуелсіз тұлға еді... Хан билігін жоюды мақсат еткен патша үкіметі... сұлтан топтарын бір-біріне қарсы қойып, қырқыстыра бастады. Осындай жағдайда... аласапырандардың басты себебі – отарлық саясатта жатқандығын бірден түсінген халық қалаулылары – билер Кіші жүзде белсенді қимылдармен көзге түсті... Әсіресе, Есеттің ең жақын серігі шекті руы Қабақ бөлімінен шыққан атақты би Қарағұл Қонақбайұлы ел тағдыры таразыға түскен сәтте билік тізгінін азаттық жолындағы күреспен байланыстырып, 11 жылға созылған көтерілістің басты жетекшілерінің біріне айналды [10, 8 б].

Мұрағат құжаттарына сүйенсек Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық күресінде Әзберген Мұңайтбасұлының рөлі ерекше. Ол Есеттің кеңесшісі, көмекшісі әрі туысы ретінде белгілі болып, азаттық қозғалысы тарихында өзіндік орнын қалдырған.

Патша езгісі мен отаршылдығынан құтылудың жалғыз жолы - Хиуаға қосылу деп білген Әзберген би көтеріліс кезінде-ақ Хиуа хандығымен арадағы саяси одақтастық байланысты бірден-бір жақтаушысына айналып, көтерілістің негізгі күштерін басқарған. Ол көтеріліс барысында өз ұстанымдарының беріктігімен ерекше көзге түскен бірден-бір тарихи тұлға. Тіпті, көтеріліс аяқталса да Әзберген би Есет Көтібарұлының патша әкімшілігі қарамағына өтуіне келіспей, қарсылығын жалғастырып, Хиуа жеріне өтіп кетті. 1858 жылы Орталық Азияға жорық жасаған М.Н.Галкин өзінің сапарында Қоңырат қаласындағы Әзбергеннің тамаша бағында дем алғанын жазады.

Әзберген биді Хиуа ханы сол жерді мекендеген қазақтардың билеушісі етіп тағайындап, орыс билігіне қарсы көтерілген және Ресей билігін мойындаған қазақтарға қарсы күресуге басшылық жасауды ұсынады. Әзберген би болса, ханға Ресей мен Хиуаның қол астында екіге бөлініп кеткен қазақ халқының бір-бірімен байланысып тұруына еркіндік берілген жағдайда ғана келісетіндігін, бірақ ханның қазақтарға ойына келгенін істегісі келетін ниетін қолдамайтынын, қай жерде жүрсе де, Ресей билігіндегі қазақтар немесе Хиуа иелігіндегі қазақтар ішінде ме, халқының мүшкіл жағдайына қарамастан, мұндай тапсырманы орындай алмайтындығын білдіреді. Бүкіл Сыр бойын өз билігіне бағындырмақ болған патша әкімшілігінің отаршылдық саясатына қазақтардың наразылығы уақыт өткен сайын күшейе түсті. Міне осы кезде патша әкімшілігі Перовск фортымен шектеліп қалған Ресей билігіне қауіп төнетінін түсінеді. 1855 жылы орыс әкімшілігі Райым бекінісінің қашықта орналасқанын ескере отырып, оны айлақ ретінде пайдалануды көздейді де Қазалы тармағында форт салу туралы шешімге келеді. Бұл патша әкімшілігіне Райымға Хиуадан тікелей төнетін қауіпті жою үшін қажет еді. Кейін патша өкіметіне оның да сәті келіп, Хиуада қоңыраттардың көтерілісі басталып, Қожа Нияз бекінісін талқандап кетеді. Қаңырап қалған бекіністі уақытында дереу басып алуды көздеген Самара және Орынбор генерал-губернаторы 1856 жылы 9 наурызда Коллеж Асессоры Осмоловскийге Қожа Нияз бекінісін алу үшін қазақтардан 50 түйе жинауға және Қуандариядан өту үшін көпір салдыртуға бұйрық береді. Нәтижесінде, қираған бекіністің орнына орыстардың Қазалы атты шағын ғана форты салынып, оған Райым бекінісіндегі мекемелер мен халықты көшіреді.

Перовск фортын басқа бекіністермен байланыстырған патша үкіметі Сыр бойындағы иелігін кеңейту үшін Қоқан хандығына қарай жаңа жорықтар жасау мақсатында дайындық жұмыстарына қызу кіріседі. Алайда 1856 жылы басталған Сыр қазақтарының көтерілісі бұл жоспарды уақытша жүзеге асырмай тастайды. Бұл көтерілістің орыстарға қауіпті болғаны соншалықты патша әкімшілігі Қоқан хандығымен арадағы байланысты жақсартуға көп күш жұмсайды. Тіпті, Перовскіде тұтқында отырған барлық қоқандықтарды ешқандай шарт қоймай босатып жіберуге мәжбүр болады. Бұл көтерілістің өте қауіпті болғанын Н.И.Добросмыслов: «Біздің басшылық Жанқожамен ерегісіп қалады да өздеріне қауіпті жау тауып алады. Өйткені Жанқожаның халық арасындағы беделіне ешкім шек келтіре алмайтын еді» [29, с. 107], - деп жазады.

1856 жылы желтоқсанда басталған Сыр қазақтарының көтерілісі Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы тікелей бағытталып, оны Кішкене шектілердің рубасшысы, батыр Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарды. Бастапқы кезде Ресей бодандығын қабылдап кейін патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы шыққан Жанқожа Нұрмұхамедұлының бұл әрекетіне қазақ-хиуа қатынастарын зерттеуші А.А.Абдуалиев былай деп анықтама береді: «Жанқожаның орыс бодандығына өту себебінің бірі Обручевтің қазақтарға жеңіл салық саясатын жүргізуі болған еді. Раим бекінісін салу барысында ордалықтардан түтін салығы мен көлік ретінде пайдаланатын түйеден басқадан салық алмаймын деген келіссөздің бұзылуынан Жанқожа ереуіл бастады» [30, с.138].

Жаңқожа бастаған көтерілістің Сырдағы Ресей билігіне төндірген қауіптің күшті болғанын флигель адъютант Бутаковтың 1863 жылы 14 қыркүйекте Орынбор корпусының командиріне жазған хаты дәлелдей түседі: «Мен мұнда 1856-1857 жылдары болдым. Ол кезде өңірдегі бүкіл дала Жаңқожа батырдың басшылығымен наразылыққа шыққан еді. Сол кезде біз әрең дегенде форттағы шаруашылықты сақтап қалдық. Соның өзінде бүлікшілер жинап қойған шөбімізді өртеп кетті. Бізде оларды басып тастайтын күш жетіспеді. Тек Перовскіден генерал Фитингоф бекіністегі әскердің жартысын алып келіп қана көтерілісті баса алды. Біздің бақытымызға қарай қоқандықтар осы жағдайды сәтті пайдалана алмады. Хиуалық қазақтар да көтерілісшілерді рухани жағынан қолдады. Кім кепіл бола алады, сол кездегі бүлік соңғысы деп. Қазіргі уақытта қазақтарға ықпалы бар рубасылар іштей бізге қарсы. Жалпы алғанда бұл жердегі әскердің саны көп болғаны былай тұрсын, тіпті аз. Сырдария шебінің қауіпсіздігі тек Хиуа мен Қоқандағы тәртіпсіздіктердің негізінде ғана аман тұр. Егерде осы хандықтарда тәртіп орнаса немесе Бұхар әмірі оларды өзіне қосып алса, онда бізді тыныш қоймайды» [31, 125-126 пп].

Негізінде көтеріліс №1 форт маңынан қоныс аударушыларға егін өсіруге жер бөлген бекініс басшысының әрекетіне наразылық ретінде басталады. Өйткені қазақ отбасылары өздерінің егістік жерлерінен айрылып, егін салуға жарамайтын, егінді суаруы үшін ағын суы жоқ жерлерге қуылды. Сондай-ақ Арал өңіріне орыстар келген кезден бастап қазақтар оларға түтін салығын төледі және басқа да әр түрлі міндеткерліктерді атқарды. Яғни, қазақтар жолдарды жөндеуге, көпірлер салуға, су жүретін арықтарды тазалауға, жергілікті әкімшілік мүшелерін асырауға, жолсапарға шыққан шенеуніктерге қаражат бөлуге, іс-сапармен келген қызметкерлерге үй беруге, оларға отын жеткізіп беруге міндетті болды. Сонымен қатар жергілікті патша әкімшілігі бекіністерді салу үшін мыңдаған қазақтарды еріксіз айдап әкеп, тегін жұмысқа салды. Сондықтан патша өкіметінің қазақтарды қанауға бағытталған бұл іс-әрекеттері халықты ашындырып, ашық түрдегі наразылықтар мен көтерілістерге ұласты. Көтеріліс бүкіл Қазалы аймағын қамтып, оған үш мыңнан аса адам қатысты және орталығы Жаңақала бекінісі болды. Орал бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитингофқа жіберген құпия мәліметінде «Жанқожаның қарақшылары арасында қарасақалдар, кішкене шектілер және төртқаралардың бір бөлігі бар», - деп хабарлады.

Бұл рулар әлімұлы тайпасына жататан еді. Ұрыс қарсаныңда көтерілісшілерге шекті руларынан басқа құмды аудандарды мекендеген басқа қазақ рулары қосылады. Көтерілісті Жанқожамен бірге Сұлтанбөрі, Дабыл, Қожа Баймұхамед және басқалар басқарды. Көтерілісшілер шотпен, сойылмен, кетпенмен қаруланды. Азын-аулақ адамдардың ғана мылтықтары болды. 1856 жылы желтоқсанның орта шенінде Жанқожаның жасағы алдымен казактар мекендеген «Солдатская слобода» поселкасын жойып, №1 қазалы форты мен Перовск фортының бекіністеріне жақын келіп орналасады да күтпеген жерден Сырдария шебіне шабуыл жасайды. 1856 жылы желтоқсанның аяғында Қазалыны көтерілісшілер қоршап алады. 28 желтоқсанда форт бастығы Перовскийге: «Қазіргі уақытта солтүстік жағын қоспағанда фортты бүлікшіл қазақтардың жер-жерде шашыратылып орналастырылған қарақшылары қоршауға алған, олар біздің әскердің кез-келген қозғалысы жағдайында дала түкпіріне кетіп қалады. Сондықтан да гарнизон жыртқыштардың бекініске шабуылын күтіп алуға және сонан соң пішен тасып алумен, форттың әлсіз жақтарын қорғаныс жағдайына келтірумен қызу айналысып отыр» [32, 35-37 пп], - деп мәлімдеді.

Бекіністі қорғап тұрған казактардың жүзбасшысы Михайлов, елу жаяу әскер және 1 зеңбірегі бар орыстардың әскерін басқарып көтерілісшілерге қарсы шығады. Фортты жан-жағынан қоршап алған көтерілісшілер 3 казакты өлтіріп, қазынаның шөбін өртеп жібереді. Осы кезде көтерілісшілер майор Булатов бастаған орыс әскерлерінің екінші тобымен шайқасқа түседі. Соғыс қимылдары желтоқсан айының аяғына дейін созылып, алма-кезек жеңістермен өтті. Кенеттен басталған көтерілісті басуға Орынбор генерал-губернаторы Перовский Сырдария шебінің бастығы Фитингофқа бұйрық береді. Ал Жанқожа бастаған көтерілісшілер болса, Қазалы фортына шабуыл жасауға мұқият әзірленеді. 1857 жылы қаңтар айында көтерілісшілердің саны бес мыңға жетті. Перовскийдің нұсқауын орындаған Фитингоф 9 қаңтарда 1 зеңбірегі және 2 ракеталық станогі бар 300 казак пен 320 жаяу әскерді бастап жолға шығады [32, 39-40 пп].

Көтерілісшілермен қақтығыс сол күні Қазалыға жақын жердегі Арықбалық алқабында өтеді. Қамыс арасында жасырынған қазақ мергендері орыс әскерінің ту сыртына оқ жаудырып, алты адамын жаралайды. Шайқастың шешуші кезеңінде көтерілісшілер шабуылға шығады. Бірақ зеңбірек пен мылтықтардан атылған оқтардың астында қалған көтерілісшілер ауыр шығынға ұшырап, кейін қарай қашуға мәжбүр болады. Ауыр жараланған Жаңқожаның өзін көтерілісшілер оқтың астынан әрең аман алып шығады. Жеңіліс тапқан көтерілісшілерді патша әскерлері аяусыз жазалап, ауылдарын тонап, 212 үйін өртейді. Қолға түсірілген ірі қараның өзі ғана 20 мыңнан асты.

Сырдария қазақтарының көтерілісінің қайталануынан қорыққан патша 1858 жылы бүлікке қатысқан қазақтарға кешірім беретін жарлық шығарады. Бұл жарлық көтеріліс қарқынын бәсендеткенімен көтерілісшілердің қозғалысын баса алмады. Керісінше көтерілісшілер 1860 жылы сұлтан Бөрі, Жанқожа, оның ұлы Итжемес, немерелері Жанқұлы мен Жанмырза орыс билігіне қарсы әрекеттерін жалғастырған. А.А. Катенин 1860 жылы наурыздағы әскери министрге жазған хатында Жаңадария маңында старшина Елекей Қасымовтың басшылығындағы әскер 1860 жылдың қысында Жанқожа жасақтарынан талқандалғанын көрсетеді. Патша әкімшілігі Сыр қазақтарының азаттық көтерілісінің басшысы әрі рухани жетекшісі Жаңқожа Нұрмұхамедовты жою үшін арнаулы жазалау отрядін жіберді. Бұл отряд 1860 жылы Жанқара көліне жақын жердегі Қызылқұмда орналасқан Жаңқожа ауылын кенеттен қоршап алып, сол жерде 80 жастағы Жаңқожа батырды мерт қылды. Ауылын тонап 130 түйе, 115 жылқы, 216 сиыр және 2234 қойын айдап әкетті [9, 390 б].

Көтеріліс 1862 жылы 8 ақпанда №1 форттың маңына Жанқожаның немере інісі Жанмырза Ақмурзин келіп, патша әкімшілігіне өз еркімен берілгеннен кейін ғана тоқтайды.

Патшалық Ресей Хиуа хандығындағы қазақтарды өзара қырқыстырып, Жанқожа бастаған көтерілісті талқандаған соң өзінің отаршылдық жоспарын одан әрі жүзеге асыруға кіріседі. Орынбор бағыты бойынша патша өкіметі Сырдың төменгі ағысын толық жаулап алуды аяқтауға кіріседі де Ташкент билеушісі Кұшбекке: «Егер сендер Ресеймен бейбітшілік қарым-қатынаста болғыларың келсе Ақмешіт пен Түркістан аралығындағы бекіністер еш қарсылықсыз берілуі тиіс» - деп шарт қояды. Патша өкіметінің қойған шартын ташкенттіктер жауапсыз қалдырады.

Алдына қойған мақсаттарын орындауға кіріскен патша әкімшілігі ташкенттіктердің ірі қамалы Жаңақорғанды басып алуға ұмтылады. 1861 жылы 22 қыркүйекте 7 штаб-офицер, 32 обер-офицерлер, 719 төменгі шендегілер және 9 зеңбірек пен 3 ракетасы бар генерал-лейтенант А.О.Дебу басқарған орыс әскері Жаңақорғанға шабуыл жасайды [33, 129-130 пп].

Шабуыл кезінде орыстар үш адамынан айрылады. Осыдан кейін Дебу қамалды зеңбірек оғының астына алу туралы бұйрық береді. Орыс әскерлерінің қамалды бомбалағаны соншалықты оны кейін басқыншылар қайтадан салуға мәжбүр болды. Қамалды қорғаған қазақтар ерлікпен шайқасты. Бірақ қамал ішінде орын алған өрт 50 пұттық жарылғыш заты бар қоймаға жақындағандықтан қоқандықтар мен қазақтар қамалды орыстарға береді. Жаңақорған түбіндегі шайқас Сыр қазақтарының екіге бөлінгенін көрсетті. Мәселен, Кенесары ханның ұлдары Тайшық пен Ахмет өздерінің қарамағындағы қазақтарымен Патшалық Ресей жағында соғысса, Сыздық Кенесарыұлы бастаған қазақтар қоқандықтар жағында болды. «Жаңақорғанды орыстар алғанда, – деп көрсетті Дебу, – көп қазақтардың бекініс ішінде руластары мен туыстары болды. Мысалы, қыпшақ биі Байбөрі Шоновтың өзі орыстар жақта, ал оның ұлы Жаңақорған бекінісі ішінде, қоқандықтар жағында соғысты.

Кейін Қоңырат Телқожа батыр, Қаңлы Айдарбек батыр, Бектібай батыр Жалаңтөсұлы бастаған қоқандықтар Қарамұрын түбінде Тайшық, Ахмет жасақтарымен шайқасқа түсіп, Телқожа батыр Тайшықты найзаман түйреп өлтіреді.

1861 жылдың аяғында орыс әскерлерінің қоқандықтардың Жаңақорған мен Дінқорған бекіністерін басып алуы Сырдарияның бүкіл төменгі ағысы Ресей империясының билігіне өтіп, орыс әскерлерінің Орталық Азияға қарай жылжуына жол ашып берді. Ресей империясына Қазақ даласын жаулап алуға 130 жыл керек болса, Орта Азияны бар болғаны 20-25 жылда өздеріне бағындырды.

Патшалық Ресейдің Сыр өңірін жаулап алу барысында жүргізген соғыстары мен саясаты, еркіндік сүйгіш қазақтардың бодандықты қабылдамайтындығын, оларды тек қана озық қарудың күшімен бағындыруға болатындығын көрсетті.