Салмауырдай

Салмауырдай. Біздің түсінігімізше «салмауырдай» сөзінің мағынасы — өте салмақты, ауыр дегенге мезгейді. Дәлірек айтсақ, жоғарыда әңгіме болған, «зілдей» сөзінің қазіргі мағынасына жуық келеді. «Мынауың салмауырдай ғой», «салмауырдай затты қалай көтеріп жүрсің» сияқты сөз тіркестерінің талай рет құлағымызға шалынғаны есімізде. Қазақ тілінің ешбір сөздігінен іздеп таппасақ та, түркі тілдерінің бірі — қырғыздарда осы түлғалас сөзді кездестіреміз: «салмоор»-дың бүл тілдегі бірінші мағынасы орысша «праща» деп түсіндірілген. «Праща» сөзінің қазақшасы — бір сөзбен айтсақ, сақпан. Сақпанның толық түсінігі — тас салып ататын өте ежелгі заманда қайыстан жасап, қолданылған қару түрі. Қайыстың тас салатын жері енді, жалпақтау болып келеді. Тас жауға қарсы лақтырылғанда қайыс қолда қалып отырады. Түрікмен тілінде біздегі сақпан мағынасын—«сапан» сөзі береді. Біздегі — сақпан, түрікмендердегі — сапан атты құралдың ертеректе өзгеше аталғандығын М. Қашқари сөздігінен оқып білеміз. Онда—«салну». Бұл деректен қазақша «салмауыр», қырғыз тіліндегі «салмоор» біріккен сөздің бірінші түбірінің төркініне жол тапқандаймыз. Дәлірек айтқанда, «сақпан» атты қүралымыз ертедегі түркі тілдерінде «салну» сөзін меншіктенген. Енді сөздің екінші түбірі, біздің ойымызша, шамадан тыс салмақ өлшемін үғындыратын — бізше «ауыр», қырғызша «оор» сөздері деп білеміз. Осы екі түбірді қосқанда «салңу ауыр» тіркесі туындап кейін келе «ң» дыбысын «м» алмастырып, қазақтардағы «салмауыр», қырғыз тіліндегі «салмоор» қалыптасқан. Мүны қазіргі түсінігімізге сәйкестесек «сақпан ауыр» немесе «ауыр сақпан» болмақ. Ішіне тас салған қүралдың ауыр болуы да дағдылы құбылыс. Белгілі бір салмақтың ауырлығын бейнелеуде «салмауыр» (ауырсақпан) сөзіне-дай жұрнағы қосылуынан «салмауырдай» (ауыр сақпандай) түлғасы келіп шыққан.