Сал, көксал

Сал, көксал. Түсіндірме сөздікте «көксал» анықтамасын «көксауыр» тұлғасына берілген түсініктен қарау ұсынылған. Қарастырғанда, бұл екі сөздің мағынасы көк бояуға боялған сапалы көн, былғары екендігін ұғынамыз. «Көксал» мен «көксауыр» синонимдес сөздер ретінде танылған.

«Қақ қалдырған бүлдіршін, сыртына көксал қаптатып, Can қылдырған бүлдіршін, Тайбуырылдың санына» (Манас).

«Көк» түбірімен біріккен «сал» сөзінің түбірін әрі алғашқы мағынасын тек түркі тілдерінен іздеп табамыз. Ертедегі түркі жазба ескерткіші мәліметінде «чал» тұлғалы сөз «күлгін» түсті білдірген. Қазіргі түркі тілдері ішінде қырғыздар мен хакас тілінде «чал» сөзі сақталған да, мағынасы — сұр, буырыл сияқты түсініктерге сілтейді. Ойымызға оралған дүниелерді сарапқа салып, саралай түссек, күлгін, сұр, буырыл түстерінің қайсысы болмасын, басқаларға қарағанда «көк» түсімен тектес, туыстастығын байқаймыз. Осыны еске алар болсақ, біз көрсетіп отырған «сал» не «чал» сездерінің өте ертеректе қазіргі «көк» беретін мағынаны да меншіктенбеді ме екен деген болжам киліге түседі. Топшылауымызды түркі тілдері ішінде ете көне саналатын чуваш тілінің дерегі құптағандай болады. Біздегі «көксал» орнына, чуваштарда «шал» десе де, аяқ киімді мәнерлеуге арналған жасыл былғары екендігін бірден түсінеді. Алғаш бұл түсінікті беру үшін «шал былғары» (кей тілде «сал былғары») тіркесі қолданылып, осы тіркес қазақтар тілінде «көк» сөзін қабаттастырып, «көксал былғары» түрінде қалыптасуы болмайтын құбылыс емес. Кейін келе «былғарыны» қосарламаса да түсінікке жеңіл болғандықтан «көксал» қалпында айту дағдыға айналған.