Санамақ

Санамақ — қазақтың жас балаларға (4 — 7 жас) арналған ұлттық ойыны. Зеректікті, ептілікті пен икемділікті қажет ететін ойындардың қатарына жатады. Сандарды қайталап айтқызу арқылы балаға алғашқы матем. дәріс — санауды үйретеді. Санамақ айтылғанда әр санның атына бір ұқсас сөз қосылып айтылады. Мыс.:

• Бір дегенім не? — Бір дегенім білеу,
• Екі дегенім не?— Екі дегенім егеу,
• Үш дегенім не? — Үш дегенім үшкір,
• Төрт дегенім не? — Төрт дегенім төрткүл.
• Бес дегенім - бесік,
• Алты дегенім - асық,
• Жеті дегенім - желке,
• Сегіз дегенім - серке,
• Тоғыз дегенім - торқа,
• Он дегенім - оймақ,
• Он бір қара жұмбақ

Санамақ ойыны осылайша сұрақ қойып, түрлі сандар мен сөздерді қайталап айтқызу арқылы баланың ойлау қабілетін арттырып, сөздерді анық айтуды үйретеді. Қай халықтың болмасын балалар ойындарын бастауда санамақтар басты рөл атқарады. Өзiнiң ерекше кең таралуымен де, балалар көңiл күйiне әсерлiгiмен де, сандық көлемi жағынан да бұл жанр ойындық балалар фольклорында ерекше маңызды орын алады. Солай бола тұрғанмен де, қазақ балалары арасындағы санамақтарға осы уақытқа дейiн арнайы көңiл аударылған емес. Тек олардың бiрен-саран үлгiлерi ғана «Балдырған», «Ақ желкен», «Ұлан» сияқты газет-журналдарда жарияланып келедi. Тек 1988 жылы басылған қазақ балалар фольклорына арналған «Ақ сандық, көк сандық» атты алғашқы толымды жинақта ғана санамақтар жеке жанрлық түр ретiнде топтастырылып берiлдi. «Санамақ» сөзi орысша «считалки» терминiнiң баламасы болғанмен де, оның тiкелей аудармасы (калька) емес, балалар арасында, үлкендер аузында ертеден қалыптасқан халықтық термин. Өзбектерде «санамалар», түркiмендерде «санавыч», татарларда «санамышлар» болып бiр түбiрде келетiн бұл терминнiң мазмұны жалпы жанрлық түрдiң iшкi мәнiнен туғандығын байқатады. Барша халықтар санамақтарының атқаратын негiзгi қызметi ортақ, ол – ойынды бастауға жетекшi тағайындау және сол ойындағы әр баланың мiндетiн анықтау. Кейбiр сөздерi қарапайым жұмбақ (заумный) болып келетiн көлемi шағын ұйқасты шумақтарға ересектердiң, тiптi, қайсыбiр ғалымдардың да балалардың «бәлдiр-батпағы» деп мұрын шүйiре қарайтындары табылып қалады. Бiр қызығы қазбалай сұрасаңыз олардың барлығы да сол санамақты балалық бал-дәурен шақтарында құшырлана жатқа айтқан болып шығады, қажет болса кейбiр үлгiлерiн айтып та бередi. Санамақты балалар тiлi еркiн шыға бастағаннан (3-5), ойыннан қол үзiп ересек тарта бастағанға дейiнгi (13-15) жас кездерiнде жарыса жаттап, қызыға айтып жүредi. Балалар арасында санамақты көп бiлумен және оны мәнерiне келтiрiп айта бiлетiндiгiмен «беделге» ие болғандары болады. Жас өспiрiмдер арасында осыншалық құрметке ие болған бұл жанрдың тәлiмдiк мәнi де өте зор. Ең алдымен ұйқасты өлеңдер баланың поэзияға құмарлығын арттырып, әдемi сөйлеуге дағдыландырса, санамақты көп жаттауға деген құлшыныс олардың жаттау қабiлеттерiн, танымдық ой өрiсiн дамытады, ал санамақты ырғағымен айта бiлу мәнерлi сөйлеуге үйретсе, санамақ тәртiбiн бұзбай айту баланы сергектiкке, байқампаздыққа, турашылдыққа баулиды. Егер қазақ балалары санамақтарының өлең құрылысын шығу тегi жағынан сараласақ, оның ала-құла екендiгiн байқау қиын емес. Олардың iшiнде мағыналық үйлесiм ескерiле бермейтiн балалардың өз шығармашылығы да, халық шығармашылығының басқа жанрларынан ауысып келген шумақтар да, тiптi басқа халық балаларының репертуарынан (әсiресе, орыс халқынан) репертуарынан ауысқан өлеңдер де кездеседi. Осы алуан түрлi өлеңдердiң iшкi мазмұнынан балалар психологиясының ерекшелiктерi танылады. Егер санамақтар мазмұнына назар аударсақ, олардан қандай да бiр реттiлiктi тану қиын емес. Бұл, әсiресе, сан аралас келетiн санамақтардан айқын көрiнедi. Санамақтың осы ерекшелiгi туралы айта келiп Г.С.Виноградов: «Әдеби шығармалардың қандай түрiнде болмасын сан есiмдер дәл осындағыдай мол ұшыраспайды. Есептiк және реттiк сандар мұнда өзiнше айшықталады және басқа да тiлдiк материалдармен қатар көркем шығарма көлемiнде басқа мәнге ие болады» , – деп атап көрсетедi. Бұл жанрдың санамақ аталу себебi де осы реттiлiкте. Бiрiм – бiрiм, Екiм – екiм... ...Алтым – алтым, Алты малтам, Алтын балтам, Сары ала қаз– Саңқылдауық. Қырман тауық– Қырқылдауық, Сен кiр сен шық, – деп келетiн ең кең таралған қазақ санамағының сандық ретiне назар аударсақ: Бiрiм – бiр, Екiм – екi, – деп онға дейiн санап келiп: Бiр дегенiм-бiлеу, Екi дегенiм – егеу, Үш дегенiм – үскi, Төрт дегенiм – төсек,.. деп жалғастырып кететiн уату-алдарқату жырларындағы өлеңмен сан үйрету тәсiлi еске түседi. Сондай-ақ қазақ санамақтарында негiзiнен жұмбақ сөздердiң (заумные слова) iшiнде ең жиi ұшырасатын қайырма Бiрлан, Чiрлан, Отыз, Қатыз, Отыз – тiркестерi түп-тегiнiң де уату-алдарқату жырларындағы саусақ ойындарында жатқанын байқаймыз. Демек, санамақтардың шығу тегiне балаларға сан үйрету өлеңдерi негiз болған деген тұжырым жасауға әбден болады. Яғни бүлдiршiндер ойын барысындағы өз реттерiн табу үшiн алғашқы кезде ата-аналарынан үйренген сан өлеңдерiн пайдаланған. Олар келе-келе түрлi өзгерiстерге түсiп, балалардың өз шығармашылығымен және тағы басқа жолдармен толығып жеке арна түзген. Санамақтардағы мағынасы түсiнiксiз жұмбақ сөздер де өзгеше назар аударуды қажет етедi. Г.С.Виноградовтың орыс санамақтарына байланысты «Басқа бiрде-бiр жанрда жұмбақ сөздер санамақтардағыдай көл-көсiр, алуан түрлi және шебер пайдаланылған емес», – деген пiкiрi барлық халықтар санамақтарына ортақ. Ғалымдардың пайымдауынша жұмбақ сөздердiң шығу тегi сонау алғашқы қауымдық құрылысқа тiреледi. Ол кезеңде шаруашылықтағы құралдардан бастап, аң-құс, табиғат құбылыстарының көпшiлiгi тура аталмай, шартты атауларға ие болған. Санамақтарда сол дәстүрдiң сарқыны бар. Балалар тiрлiгiнде ол әлi күнге сол дәрежесiнде көрiнiс тауып келедi, – деген ғылыми пайымның дұрыстығын қазақ санамақтарының табиғаты да дәлелдейдi. Сонымен бiрге жұмбақ тiлдiң лексикалық қоры тек символдардан ғана тұрады десек, дұрыс болмаған болар едi. Олардың арасында басқа тiлдерден ауысқан кiрме тiркестер де кезiгедi. «... Қайсыбiр жағдайда кейбiр сөз белгiлi бiр ортада түсiнiксiз, жұмбақ болып көрiнсе келесi бiр балалар ортасында ол дыбыс тiркестерi белгiлi бiр ұғымды беретiн, логикалық жүйесi бар сөз ретiнде танылып, жиi қолданылуы мүмкiн. Поляк, еврей санамақтары поляк, еврей тiлiн бiлетiн ортада ешқашан жұмбақ болып саналмайтыны белгiлi, ал олар орыс балалары санамақтарының құрамына өтiсiмен бiрден жұмбақтық санға ие болады», – деген Г.С.Виноградов байламының көрiнiсiн қазақ санамақтарының құрамынан да байқ ауға болады. Қазақстанның Ресей құрамына қосылғаннан кейiнгi кезеңдегi халықтар жақындастығына байланысты қазақ балаларының репертуарына орыс тiлiндегi санамақтар саны молая түскен. Бұл санамақтардың қала балаларына ешқандай жұмбақтық мәнi болмаса, орыс тұрғындары орыс тiлiн шала бiлетiн ауыл балалары үшiн жұмбақ-санамақ (заумная считалка) ретiнде таралған. Және олар көп дыбыстық өзгерiстерге ұшырап, «күрделi өңдеуге» түскен. Они, Вани, Туфли Вани. Васкаризм. Оңшыл, молшыл Гологоншыл, Кошкин дом Вышел вон, – деген сияқты санамақтардан орыс тiлi мен қазақ тiлiнiң артикуляциялық ерекшелiктерi араласып қойыртпақ болып кеткен. Және мұндай санамақтарды балалар жатсынбай, жатырқамай әуестiкпен қолданады. Бұл да бала психикасына тән ерекшелiктердiң бiрi. Санамақтардың лексикалық қоры тек сан есiмдер мен жұмбақ (заумные) сөздердiң молдығымен ғана ерекшеленбейдi. Олардың құрамын зат есiмдер мен қысқа етiстiктi тiркестер толықтырады, ал басқа сөз таптары өте аз ұшырасады. Қазақ санамақтарының көлемi әртүрлi болғанмен, өте ұзақ емес, екi жолдан 12-13 жол мөлшерiнде болып келедi. Санамақтар көп жағдайда реттiк сандармен басталып, дами келе «сен тұр, сен шық», «сен кiр, сен шық» деген тәрiздi белгiлi тiркестермен аяқталады. Санамақтың өлең құрылысындағы сөздер логикалық жүйеге қатаң бағына бермейдi. Оның себебiн ғалымдар балалардың психологиялық ерекшелiктерiнен iздейдi. Санамақтар тiркесiнiң көп нұсқалы (варианты) болып келетiндiгi де бұл жанрдың өзiндiк бiр ерекшелiгi. Қазақ санамақтарының ұйқасы көбiнесе, шұбыртпалы, толымды болып келедi. Балалардың, әсiресе, дыбыс қуалаушылыққа – ассонанс пен аллитерацияға құмарлығы санамақ табиғатынан ерекше байқалады. Санамақтың iшкi жанрлық сарасын анықтауда ғалымдар арасында әлi ортақ пiкiр жоқ. Орыс санамақтарын түбегейлi жинап арнайы бiр кiтап етiп шығарған Г.Виноградов оларды: «считалки-числовки, заумные считалки, считалки-заманки» , – деп жiктесе, М.Н.Мельников «заумные считалки, сюжетные и кумулятивные» деп саралайды. Р.Ф Ягафаров татар санамақтарын «считалки-числовки, сюжетные считалки, заумные считалки» деп бөлсе, А. Сафаров «сюжетные, кумулятивные, заумные», – деп М.Н.Мельников жiктеуiне қосылады. Г.С.Виноградов өз жiктеуiнiң негiзiне санамақтардың сөздiк құрамын (словарный состав) негiз етiп алады. Р.Ф.Ягафаров жiктеуi мазмұндық, тақырыптық принциптi ұстанғанымен негiзiнен Г.С.Виноградов жiктеуiн қайталайды. «Текстердi тап басып тану, салыстыру мен белгiлi бiр топқа жiктеуде әрқашан көптеген қиыншылықтарға кездесемiз. Ол әсiресе, санамақтар мен жұмбақ санамақтар ара жiгiн ажыратуда тiптен күрделене түседi [32, 46 б.], – деп Г.С.Виноградов өз ұстанымдарындағы қиыншылықты да тап басып көрсетедi. Осының салдарынан кейде поэтикалық белгiлерi бiртұтас, бiр сюжетке құрылған ұқсас санамақтар бөлек-бөлек топқа түсiп кетедi. Осы жайды ескере отырып, М.Н.Мельников өз жiктеуiнде композициялық, поэтикалық белгiлердiң тұтастығын нысана етiп алады. Бұл принципте санамақтардың синтаксистiк конструкциялары, лексикалық ерекшелiктерi, сюжеттiк, дыбыстық үйлесiмдерi, композициялық тәсiлдерi толық қамтылады. Сондықтан да оларды өзiндiк поэтикалық белгiлерiне қарай жiктеу жеңiл және жүйелi болып шығады. Бiздiңше, қазақ санамақтарын да осы принциппен жүйелеу тиiмдi болады. Жұмбақ сөздi санамақтар. Жоғарыда айтқанымыздай санамақтар құрамындағы жұмбақ сөздiң шығу тегi көне рулық қоғамдағы түсiнiкте жатқанымен де, балалар репертуарындағы бұл санамақтар негiзiнен дыбыстық-үйлесiм принципіне негiзделген. Яғни дыбыс ұйқасын қуалаған балалар дәстүрлi жұмбақ санамақтардағы жұмбақ сөздердi жөндеп, түрлендiрiп әкеткен және оның сан алуан жаңа нұсқаларын туғызған. Мәселен, қазақ саусақ санау ойынында кезiгетiн «бiрлан, чiрлан, отыс, қатыс, отыс» деп келетiн саусақ аттарының жұмбақ баламасы санамақта былай болып түрленедi: Бiрлан, сырлан Қабылан, қатыс, Мiрлан отыз Сен – тұр,сен – шық. Бiздiңше, мұндағы аздаған дыбыстық өзгерiстердiң өзiн айтпағанда «Қабылан, мiрлан» сөздерi дыбыс қуалаушылықтан туған. Мұндай дыбыс қуалаушылыққа назар аударсақ, жұмбақ санамақтарда аттым, баттым, они-вани; әлдiр-бәлдiр, алдай-балдай; екi-бекi т.б. сияқты бiр дыбысы ғана өзгерiп, қайталанып келiп отыратын сөздердi жиi кезiктiремiз. Мұның өзi жұмбақ сөздердiң балалар репертуарында ұзақ сақталуының басты себебi – олардың психологиялық ерекшелiктерiне байланысты екендiгiн көрсетедi. Жұмбақ сөздi санамақтар, әрине, кiлең мағынасыз сөздерден құралмайды, олардың iшiнде реттiк сан есiмдермен, немесе ұйқас үшiн алынған мағынасы айқын сөздермен араласып келетiндерi де мол. Жалпы алғанда, қазақ санамақтарының бұл түрiнiң көп үлгiлерi әлi жете жиналмаған. Оларды iждаһаттап жинап, әлi де саралай түсу – келешектiң iсi. Сюжеттi санамақтар. Санамақтардың бұл түрiнiң өзегi сан араласып келетiн шағын сюжетке құралады. Композициялық құрылысы жағынан келгенде бұл санамақтар көбiнесе реттiк сан есiмдермен басталып одан әрi драмалық шағын сюжетпен немесе дамытыла баяндалып (повествование) келетiн мәтiнмен өрбидi. Яғни, Бiрiм, Екiм, Тығыл! Бекiн! Мен санайын, Сен бол дайын. Сары шымшық, Тез ұшып шық! түрiнде болып келедi. Сюжеттiк санамақтардың iшiнде: – Қоян қашқын,

    Қайда қаштың?

– Тоғайға қаштым, – Неге қаштың? – Сенен састым. – Неге састың? – Iзiмдi бастың. – Ендеше қашпа, – Мылтығыңды таста! – Аузыңды жап та, Тез зыт! – деген сияқты сан есiмсiз диалогқа құрылған түрлерi де, немесе: Қағаз, қалам Қолға алам, Елге барам Малшы болам. Сиыр бағам, Ешкi сауам, Отын шабам, Оны жарам, Отын жағам, Он атта Оң жаққа, – деген тәрiздi кейiнiрек пайда болған тәрбиелiк мәнi басым оқиғалы түрлерi де бар. Тiзбектi санамақ (Кумулятивные). Тiзбектi санамақтарда логикалық жағынан үйлесе бермейтiн сөздер тасқыны ұйқасқа бағынып тiзбектеле айтылады. Сөздердi жеке алғанда мағыналары белгiлi болғанмен контексте баяндаушылық мәнге ие болмайды. Ондай тiркестер: Жылқы-мылқы, Ойын-күлкi, Сиыр-миыр, Ешкi-мешкi, Түйе-мүйе, Қой-мой, Торғай-морғай, Қос сөздер осылай, Он атта оң жаққа, – деген тәрiздi қос сөздерден немесе: Бiр, Екi, Үш, Төрт. Бес, Алты, Жетi, Шығып кеттi, – деген сияқты сан есiм тiркестерiнен де құралуы мүмкiн. Санамақтың бұл түрiнде жұмбақ тiркестер де, сюжеттiк баяндаулар да жоқ. Сөздер тек ұйқас үшiн ғана iрiктелiнiп алынады. Мысалы: Бiрiм, екiм, Алма текiм, Сары шымшық, Сартылдауық, Сен тұр, сен шық, – дегенде ешқандай логикалық үйлесiм жоқ, жеке-жеке тiркестердi тек ұйқастық үйлесiм ғана ұстап тұр. Демек, санамақ балалардың ойынға байланысты өлең жырларының iшiндегi ең кең таралған iшкi құрылымы да әр алуан жанрлық түрдiң бiрi. Балалар репертуарында ғасырлар бойы жасап келе жатқан қазақ балалар санамақтары өзiнiң бай мазмұнымен, формалық әр алуандығымен көңiл аударады. Сондықтан да оны молынан жинап, тереңдей зерттеу қажет. Ол балаларға танымдық мағлұмат, тәлiмдiк ғибрат, эстетикалық ләззат силаумен ғана құнды емес, халық тарихының, тұрмыс тiршiлiгiнiң, дүние танымының кезеңдiк ерекшелiктерiнiң бедерiн танытумен де бағалы.