Сары өзен (күй)

Сары өзен — орындаған Ә.Дәулетхан. Нотаға түсірген С.Бүркітов. "Сары өзен" қазақ арасына ең көп тараған күй. Әсіресе, бұл күй Орталық Қазақстан, Семей, Шығыс Түркістан , монғолияда ерекше мәшһүр болған. Күйдің көптеген нұсқалары , соған сәйкес аңыздары бар.

Күйдің аңызы

"Сары өзен" қазақ арасына ең көп тараған күй. Әсіресе, бұл күй Орталық Қазақстан, Семей, Шығыс Түркістан, Моңғолияда ерешкше мәшһүр болған. Күйдің көптеген нұсқалары, соған сәйкес түрлі аңыздары бар. Ол аңызда қалмақтың тұтқынына түскен қазақ жігіті өзінің сыбызғышылық өнерінің арқасында ханға жағып бостандық алады.

Бір аңызда (Баян-өлгий қазақтарының "домбыра және сыбызғы күйлері" жинағында) бай қызының күңі ретінде жат елге ықтиярсыз аттаңдырылған домбырашы қыз өзінің биік өнерінің арқасында басына бостандық алып еліне қайтады.

Бұл күйге әр заман өз таңбасын салып, өз проблемаларын жүктеп отырған. Мысалға, алдыңғы нұсқа қалмақ пен қазақтың арасындағы жаугершілік заманда тұған сияқты. Ал екінші нұсқада қалмақ халқының сағы сынып тарих сахнасынан кекеннен кейінгі жердегі қазақтың ауыр тағдырының келесі бір шытырман сауалы - әлеуметтік теңсіздік мәселесі көтерілген.

Т.Мерғалиевтің "Домбыра сазы" атты кітабында (Алматы, 1972) "Сары өзен" күйінің мынандай бір аңызы келтірілді (бұл аңыз Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, 1-Май колхозының тұрғыны Мерхадин Меруерттен алынған): "Ерте заманда, қалмақтың бір шапқыншылығы кезінде, топ ішінде Саймақ есімді жылқышы тұтқынға түседі. Қалмақ еліндегі бір той кезінде Орда сыртынан Саймақтың сыбызғысының үнін естіген хан елең етіп: "Ол кім? Менің алдыма келтіріңдер" - дейді. Ханның алдына келген Саймақ өзінің биік өнерімен жұртты таңқылдырады. Риза болған хан Саймақтың басына бостандық беріп еліне қайтарады. Ел шетіне жетіп, Саы өзеннің жағасына келгенде, Саймақтың астындағы аты оқыранады. Сонда аңсап жеткен елін көріп Саймақ осы күйді шығарған екен" - дейді.

Бұл, халық әфсанасының талқысына түсіп, қарабайырланып кеткен үлкен шежіре-хикая. Бұл хикаяның тарихи шындыққа жанасатын ескі нұсқасы зерттеуші Таласбек Әсемқұловта да бар.

Бұл аңыз сорабында Саймақтың асыл тегі қазақ емес - қалмақ. Қазақтың жасаған жойқын бір жорығының кезінде, қалмақ ордасынан алынған тұтқындардың ішінде бір жүкті әйел келген екен. Қазақ жеріне келгеннен кейін босанып, ұл туады. Атын Саймақ қояды. Уақыт өтеді. Тұтқындар қолдарынан кісендері алынып азат етіледі, байырғалыланып қазаққа сіңіп кетеді. Саймақ алдымен қозышы бала, қойшы бала болады. Есейе келе қолына құрық ұстап, жылқы бағады. Кейіннен әскер қатарына алынып, көптеген жорықтарға қатысады. Соғыс үстінде үлкен ерлігімен көзге түсіп, ақыры жылжи-жылжи үлкен әскербасы дәрежесіне жетеді. Күндердің күнінде қазақ пен шүршіттің арасында жойқын соғыс басталады. Осы соғыста Саймақ қазақтың ең таңдаулы әскерін басқарады. Алайда қазақ жеңіледі. Тіршіліктің көзі - Ұлы Сары Өзенді, оның бойындағы шұрайлы қоныстарын тастап шығады. Осы кезде елмен бірге жеңілістің, сұмдық қорлықтың күйігін тартқан Саймақ, қолына қобызын алып, өлмес жыр - ұлттық намысқа, кекке, ата қонысы үшін күреске шақырған "Сары өзен" күйін шығарыпты.

Осы аңыздың бір дәлелін Л.Гумилевтың ғұндар туралы жазған тарихи кітаптарынан табамыз. Ғалымның айтқандарына келетін болсақ, ғұндар мен қытай жұртының арасындағы этникалық соғыс - пәленбай мың жылдан бері келе жатқан соғыс. Өзен мен көл, жайылым үшін, сауда жолдары үшін, қалалар үшін кезек шабысқан екі жұрт бұл жолда миллиондаған адамды харап қылды, теңіздей қан төкті.

Ал, әңгіменің өзегі болып отырған Сары өзен қазіргі Қытай жеріндегі Хуанхэ өзені (қытай тілінен аударғанда "Сары өзен" деген мағынаны береді).

Әдебиет

• Қазақ музыкасы кітабы, Алматы 2005 жыл, 485, 486 бет.