Сақмар
| Сақмар | |
|---|---|
| башқ. Һаҡмар | |
| |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 798 км |
| Су алабының ауданы |
30 200 км² |
| Су алабы | Жайық → Каспий теңізі |
| Су шығыны | 144 м³/с |
| Бастауы | |
| • Орналасқан жері | Оралтау жотасы (Оңтүстік Орал) |
| • Координаттары | 53°17′58″ с. е. 58°07′35″ ш. б. / 53.29944° с. е. 58.12639° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Жайық |
| • Орналасқан жері | Орынбор қ. |
| • Координаттары | 51°46′20″ с. е. 55°01′35″ ш. б. / 51.77222° с. е. 55.02639° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 51°46′20″ с. е. 55°01′35″ ш. б. / 51.77222° с. е. 55.02639° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Орналасуы | |
| |
| Ел |  Ресей
|
| Аймақ | Башқұртстан/Орынбор облысы |
| Ортаққордағы санаты: Сақмар | |
Сақмар (башқ. Һаҡмар, орыс. Сакмара) — Ресейдегі өзен. Башқұртстан (348 км) және Орынбор облысы (412 км) аумақтары арқылы ағып өтеді. Өзен Орынбор қаласы мен Орынбор облысының шекарасынан 327 км қашықтықта Жайық өзеніне құяды.
Географиялық ақпараты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұзындығы 798 км, алабының ауданы 30 200 км², жалпы құлау биіктігі 570 м. Оралтау жотасының баурайынан басталып, оңтүстікке қарай кең таулы алқапта ағып, Жылайыр үстіртін басып өтеді, шатқалды тереңде жарып, батысқа бұрылады.
Негізінен қар суымен қоректенеді. Сел сәуірден маусым басына дейінгі аралықта болады. Жылдық орташа су шығыны сағадан 55 км жерде 144 м³/с. Қарашада қатып, сәуірде сең жүреді.
Бұл әжептәуір суы мол өзен болып келеді. Ағысы қатты, Орынборға жақынырақ тыныш. Өзендегі су жазда да салқын (ыстық күндері 23 градусқа дейін жетеді). Ені 80 метрге дейін немесе кей жерлерде одан да көпке жетеді, тереңдігі 5 метрге дейін жетеді. Жайық өзеніндегі температурамен салыстырғанда Сақмарадағы температура 2 градусқа төмен.
Атауы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Үлкен сызба кітабында» (1627) өзен Сақмар деп аталған[1].
Г.Ф.Вильдановтың айтуы бойынша, өзен аты башқұрттың һаҡ бар – «абайлап бару, сақ бару» немесе һаҡмыр – «тамшылау» сөздерінен шыққан. Өзен Башқұртстанның оңтүстік-шығыс шекарасына жақын жерде ағып жатты, сондықтан аңыз бойынша, өзенге жақындаған кезде олар: «Абайлап бар, сақ бар» дейтін.
А.А.Камаловтың айтуынша, башқ. Һаҡмар деген Һаҡ жалпы фин-угор тіліндегі jok – «өзен» және мар – «қала» деген сөзден шыққан[2].
Сақмар гидронимін мажар тіліндегі ар – «ағын» сөзінен қалған деген нұсқасы да бар (Оралдағы және бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігіндегі Сақмар, Самар, Қонар, т.б. өзендердің атауларын салыстырыңыз).
«Орал батыр» дастанында Шүлген мен Айсұлудың баласы Сақмар.
Салалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- 32 км: Орта Қарғалы өзені
- 40 км: Қарғалы өзені
- 59 км: Сайылмыш өзені
- 91 км: Шебенлі өзені
- 100 км: Березовый жылғасы
- 109 км: Елшан өзені
- 133 км: атаусыз өзен
- 138 км: Орта Шебенлі өзені
- 182 км: Шебенлі өзені
- 210 км: Қаражылға өзені
- 220 км: Үлкен Иік өзені
- 253 км: Қасмарт өзені
- 264 км: Чертанка (Чертанка) жылғасы
- 290 км: Кондуровка жылғасы
- 299 км: Кармолка жылғасы
- 302 км: Благодерка жылғасы
- 348 км: Куруил өзені
- 362 км: Бұхарша (Бухарна) өзені
- 378 км: атаусыз өзен
- 386 км: Қошақан өзені
- 432 км: Қатралы өзені
- 448 км: Уәзәм өзені
- 453 км: атаусыз өзен
- 472 км: Жылайыр (Орман-Жылайыр)
- 475 км: атаусыз өзен
- 486 км: Бирмасбаш өзені
- 496 км: атаусыз өзен
- 498 км: атаусыз өзен
- 524 км: Тілек жылғасы
- 546 км: Баракал өзені
- 573 км: Сақмартілі жылғасы
- 584 км: Жалаң Жылайыры өзені
- 620 км: Кіші Жолық өзені
- 623 км: Мағаш өзені
- 626 км: Лайымберді өзені
- 640 км: Куашлы өзені
- 648 км: атаусыз өзен
- 658 км: Батқақлы өзені
- 664 км: Қышлауар өзені
- 670 км: Күсәбә өзені
- 677 км: атаусыз өзен
- 698 км: атаусыз өзен
- 702 км: Таулы өзені
- 722 км: Сапсал өзені
- 736 км: Кеуіште өзені
- 742 км: Талашты өзені
- 742 км: Шырды өзені
- 760 км: Бердіжылға өзені
- 770 км: Көкеділ өзені
- 774 км: Бөрілі өзені
Елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сақмара өзені бойында Қуандық қаласы, Сарықтас, Бектемір, Черный Отрог, Сакмара, Никольское, Татар Қарғалысы және т.б. ауылдары орналасқан.