Сақмар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Сақмар
башқ. Һаҡмар
Сипаттамасы
Ұзындығы 798 км
Су алабының
ауданы
30 200 км²
Су алабы ЖайықКаспий теңізі
Су шығыны 144 м³/с
Бастауы
 • Орналасқан жері Оралтау жотасы (Оңтүстік Орал)
 • Координаттары 53°17′58″ с. е. 58°07′35″ ш. б. / 53.29944° с. е. 58.12639° ш. б. / 53.29944; 58.12639 (G) (O) (Я) (T)
Сағасы Жайық
 • Орналасқан жері Орынбор қ.
 • Координаттары 51°46′20″ с. е. 55°01′35″ ш. б. / 51.77222° с. е. 55.02639° ш. б. / 51.77222; 55.02639 (G) (O) (Я)Координаттар: 51°46′20″ с. е. 55°01′35″ ш. б. / 51.77222° с. е. 55.02639° ш. б. / 51.77222; 55.02639 (G) (O) (Я) (T)
Орналасуы
Ел  Ресей
Аймақ Башқұртстан/Орынбор облысы
Ортаққордағы санаты: Сақмар

Сақмар (башқ. Һаҡмар, орыс. Сакмара) — Ресейдегі өзен. Башқұртстан (348 км) және Орынбор облысы (412 км) аумақтары арқылы ағып өтеді. Өзен Орынбор қаласы мен Орынбор облысының шекарасынан 327 км қашықтықта Жайық өзеніне құяды.

Географиялық ақпараты

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ұзындығы 798 км, алабының ауданы 30 200 км², жалпы құлау биіктігі 570 м. Оралтау жотасының баурайынан басталып, оңтүстікке қарай кең таулы алқапта ағып, Жылайыр үстіртін басып өтеді, шатқалды тереңде жарып, батысқа бұрылады.

Негізінен қар суымен қоректенеді. Сел сәуірден маусым басына дейінгі аралықта болады. Жылдық орташа су шығыны сағадан 55 км жерде 144 м³/с. Қарашада қатып, сәуірде сең жүреді.

Бұл әжептәуір суы мол өзен болып келеді. Ағысы қатты, Орынборға жақынырақ тыныш. Өзендегі су жазда да салқын (ыстық күндері 23 градусқа дейін жетеді). Ені 80 метрге дейін немесе кей жерлерде одан да көпке жетеді, тереңдігі 5 метрге дейін жетеді. Жайық өзеніндегі температурамен салыстырғанда Сақмарадағы температура 2 градусқа төмен.

«Үлкен сызба кітабында» (1627) өзен Сақмар деп аталған[1].

Г.Ф.Вильдановтың айтуы бойынша, өзен аты башқұрттың һаҡ бар – «абайлап бару, сақ бару» немесе һаҡмыр – «тамшылау» сөздерінен шыққан. Өзен Башқұртстанның оңтүстік-шығыс шекарасына жақын жерде ағып жатты, сондықтан аңыз бойынша, өзенге жақындаған кезде олар: «Абайлап бар, сақ бар» дейтін.

А.А.Камаловтың айтуынша, башқ. Һаҡмар деген Һаҡ жалпы фин-угор тіліндегі jok – «өзен» және мар – «қала» деген сөзден шыққан[2].

Сақмар гидронимін мажар тіліндегі ар – «ағын» сөзінен қалған деген нұсқасы да бар (Оралдағы және бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігіндегі Сақмар, Самар, Қонар, т.б. өзендердің атауларын салыстырыңыз).

«Орал батыр» дастанында Шүлген мен Айсұлудың баласы Сақмар.

Сақмар өзенінің бастауы
Өзеннің Орынбор жақтағы сағасы

Елді мекендері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сақмара өзені бойында Қуандық қаласы, Сарықтас, Бектемір, Черный Отрог, Сакмара, Никольское, Татар Қарғалысы және т.б. ауылдары орналасқан.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — 352 с. С. 237.
  2. Словарь топонимов Республики Башкортостан. Уфа: Китап, 2002. 256 с. — С. 216.