Саңырауқұлақтарды және ұсақ ағзаларды сұрыптаудың ерекшеліктері

Саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалардың сұрыптау ерекшеліктері

Көптеген қалпақты саңырауқұлақтар ғана емес, өзге де саңырауқұлақтар кең пайдаланылып, адам мәдени дақыл ретінде өсіреді. Адамдар пайдаланатын қалпақсыз саңырауқұлақтарды екі үлкен топқа бөлуге болады:

• 1) зең саңырауқұлақтары антибиотиктер, оның ішінде пенициллин алуға пайдаланылады;
• 2) ашытқылар.

Біржасушалы ұсақ ағзалардан бактериялар кең пайдаға асырылады. Солардың жәрдемімен сан алуан витаминдер, ферменттер және басқа көптеген заттар алуға болады. Ұсақ ағзалардың негізгі сұрыптау ерекшелігі қысқа мерзімде дарақтар мен ұрпақтардың көп мөлшерін оңай алуға болатынында. Өйткені бактерия жасушасы қолайлы жағдайда әрбір 20 минут сайын көбейеді. Зертханада бір жұмыс күнінде сынақтәжірибе қойып, олардың нәтижесін көптеген ұрпактарда бақылауға мүмкіндік туады. Дәл осындай зерттеуді біржасушалы өсімдіктермен өткізу үшін көптеген жылдар және өте көп қаржы жұмсау қажет болар еді. Атап айтқанда бұл ағзалар топтарының негізгі сұрыптау әдістерінің бірі қолдан мутагенездеп, соңынан іріктеу болып табылады.

Осы әдіспен зең саңырауқұлақтарының жаңа себінділерін (штамма) алуға қол жетті. Ол жабайы ата тектеріне қарағанда антибиотик пенициллиннен 1000 есе өнімді. Мұндай зерттеулердің едәуір арзан екенін де бағалауымыз қажет. Өйткені саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалар зертханалық жағдайларда онша қымбат емес қоректік ортада және сынауықтарда қолға түсуі біршама оңай ферменттермен жақсы көбейеді. Сынақтөжірибенің сәттілігіне қажетті негізгі жағдайлар — ұрықсыздығы, ұқыптылық және салыстыра тексеруге болатындығы. Сондай-ақ жасушалы себіндімен жұмыс істеуге мүмкіндік жасайтын тиісті құрал-жабдық та қажет.

Саңырауқұлақтар және ұсақ ағзаларды сұрыптаудың тағы бір ерекшелігі қоректік орталарды таңдап алу әдісі болып табылады. Ол қандай да болса орта факторына тұрақты себінділер алу қажет болғанда пайдаланылады. Мәселен, егер сортаңдыққа тұрақты себінділер алу қажет болса, қоректік ортада ас тұзының концентрациясын арттырып, соған төзімділік көрсететін дарақтар таңдап алынады. Спирттің 16%-ға дейінгі концентрациясына төзетін шарап бактерияларыньщ себінділері осылай жасалады. Спирт косылмаған тек таза мейіз немесе жүзім шырынын пайдалана отырып, көсіпорындық қарқында күшті ликерлі шарап өндіруге мүмкіндік туды. Үй жағдайларында күштілігі 12%-дан жоғары шарап алуға болады. Өйткені қолданылатын бактериялардың жабайы себінділері жуылмаған жеміс бетінде болса да, мұндай концентрацияда тіршілік ете алмайды да ашу тоқтайды.

Бір елде алынған ұсақағзалылар себінділері өзге елде көбінесе өзін нашар көрсетеді. Қоршаған ортаның тап осындай өзгерісіне (біз үшін айтарлықтай маңызды болмауы да мүмкін) сезімтал ұсақ ағзалар жауап қайтарады. Мөселен, Германиядан Қостанай облысына әкелінген темір кенін өңдеу сатыларыньщ біреуін жүзеге асыратын темірбактерия себінділерінің тиімділігі болмай шықты. Енді Қазақстанда отандық микробиологтардың жетекшілігімен технологиялық көрсеткіштері бойынша асып түсетін себінділер жасалды.

Қазіргі кезде бактериялар мен саңырауқұлақтардың көптеген бірегей себінділері жасалуда. Бұлар ашымалы өнімдерді өндіруге пайдаланылады, өте сапалы, қасиеттерін көптеген айлар бойы жоймай сақтайды және шіріткіш ұсақағзалардың тіршілік әрекетін басып тастайды. Қазақстандық ғалымдар үлкен табыстарға қол жеткізді. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының (ҢР ҰҒА) академигі A. Н. Илялетдинов Қазақстанда екі ғылыми бағытты басқарып, дамытуда. Ол: табиғаттағы ағзалық және минералдық айналымдағы ұсақ ағзалардың рөлі және мал азығын өндірудегі ұсақ ағзалардың әрекетін пайдалану. Профессор Д. Л. Шамис (1902-1972) Қазақстанда ұсақ ағзаларды және микроб текті физиологиялық белсенді заттарды медицинада, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде және ауыл шаруашылығында пайдалануға байланысты бірқатар бағыттарды дамытты.

ҚР ҰҒА академигі профессор М. X. Шигаева Қазақстанда антибиотикалық және мал азықтық препараттар алуға, сондай-ақ наубайханада және сүт өнеркесібінде пайдаланылатын ұсақ ағзалардың генетикасы мен сұрыптауы бойынша ғылыми бағыт жасады.

Биотехнология - өнеркөсіптік өндірісте биологиялық үдерістерді пайдалану. Биотехнология адами білімнің едәуір жас саласы. Термин - сыра ашытуда, сыр қайнату, шарап ашыту және нан пісіруде ашытқылар мен бактериялар ежелгі уакыттан бері іске асырылғанына карамастан XX ғасырдың 70-жылдары енгізілген.

Қазіргі уакытта комакты тарихы бар биотехникалык салаларымен бірге оның гендік инженерия, жасушалық инженерия және ферменттік инженерия тәрізді жаңа салалары барынша дамыды. Гендік инженерия XX ғасырдың соңғы ширегінде ғана жасалды, соған қарамастан оның табыстары мол. Қазіргі кезде ұсақ ағзалардың себіндісі жасалды, солардың арқасында жылма-жыл жүздеген тонна интерферон; инсулин, саматотропин және өзге де адам гормондары шығарылады. Анығырақ айтқанда ұсаұ ағзаларға осы гормондарды синтездейтін адам гендері енгізілді. Гендік инженерия әдісімен картопкоңыз жей алмайтын картоп өсімдігі шығарылды. Адамның тұқым қуалау ауруларын емдеуге арналған табысты тәжірибелер бар.

Жасушалық инженерия әдістерінің арқасында сүткоректілерді клондауда (жыныссыз жолмен ұрпақ алуда). Үй хайуанаттарының жыныссыз жолмен ұрпағы (клоны) Долли қойлары алынды. Америкада өлген үй хайуанаттарын клондауға тапсырыстар алатын фирма бар. Өсімдіктер жасушаларын қосу жолымен түраралық және туысаралық будандар алынды. Шексіз көбейетін обыр (рак) жасушасымен лимфоцит жасушасын біріне-бірін қосып, бір клонды антидене алады. Демек, осы жаңа әдістің арқасында иммунды ағзалар өнеркәсіптік мөлшерде алынды. Әсіресе түптік (ұрықтық) жасушалардың үлкен келешегі бар деп болжалады, оларды қолдану адамның зақымданған мүшесін жаңадан жасауға мүмкіндік береді. Ферменттік инженерия саласында өндіруден өте үлкен кіріс (миллиард доллар) кіреді. Бұл - спирт, шырын және кір жуатын ұнтақтар өндіруге пайдаланылатын биопрепараттар, ферменттердің көп тонналы өндірісі.

Қазіргі заманғы биотехнологиялық әдістер экологиялық проблемаларды кезінде де пайдаланылады. Табиғатта зиянды қалдықтарды жоя алатын саңырауқұлақтар мен ұсақ ағзалардың орасан көп түрлері өмір сүреді. Мәселен, топырақ биотасының құрамында мұнай және мұнай өнімдерін бүлдіргіштер (деструкторлар) болады.

Мұндай ағзалар көбінесе акабасуды тазартуға пайдаланылады. Бәлкім сұрыптау осы бағытта полиэтилен, шыны, тағы басқалар тәрізді техногенді ластағыштарды тиімді бүлдіре алатын жаңа себінділер шығаруға да жәрдемдесетін болар.