Сенатқа хат

Сенатқа хат - Абайдың Россияның үкіметтік мекемесі - Сенатқа 1900 ж. жазған шағым-пікірі. Абай шығармалары қазақ жеріне ғана емес, әлемнің талай түпкіріне кеңінен мәлім болғанымен, ақынның қолжазбалары, архив деректері ретінде оқырманына түгелдей жетпеген. Осы тұрғыдан алғанда, «Үкімет-сенатқа» деп атап, Абайдың өзі «Ибрагим Құнанбаев» деп қол қойған бұл құжаттың тарихи және ғыл. маңызы зор. Ғалымдар, ақынның дүниетанымын, елеуметтік, саяси, философия, этик., эстететика, адамгершілік көзқарастарын негізінен алғанда оның шығармаларының мазмұнына, сипатына қарай оның айналасына, өскен ортасына, аралас-құралас болған замандастарына қарай пайымдаған. Сенатқа хат құжаты Абай өмірі мен тағдырына катысты кейбір жайларды айқындай түсуге септігін тигізіп қана қоймайды. соңымен қатар, ақынның дүниетанымы, білімі, ой-өрісі, орысша сауатының дәрежесі, философия, психология кезқардстары және ел билеу жеріне қатысы мен азаматтық, адамгершілік парасаты, өскен ортасы, мінез-машықтары жайында да ой түйіндеуге мүмкіндік береді.

Абай шын мәнінде өз заманының алдыңғы қатарлы ойшылы, қайраткері, күрескер өкілі болған. Сенатқа хатта ақын салиқалы, жалпы сауаты да кемел, сол заманғы әлеум. тәртіп, әкімш. пен заң негіздерінен де мол хабардар, өрелі ойлар өрбітетін ойшыл да білікті адам ретінде танылады. Хатта Абайға қатысты бір ғана оқиға сөз болады. Оның қысқаша мазмұны: Семей уезі бастығы 1898 ж. маусым айында Мұқыр болысы әкімшілігінің үш жылдық (1899-1902) болыс сайлауын өткізбекші болады. Осы сайлауда ертеден дау туғызып келе жатқан Мұқыр және Шыңғыс болыстарының арасындағы шекара межесін реттеп, белгілеу көзделінеді.

Уезд бастығы Абайды шақырып алып, Мұқыр - Шыңғыс болыстарының шекаралық ара-жігін ажыратуға қатысуын өтінеді. Осыған орай Абай 1898 ж. 17- маусымда Мұқыр сайлауы өтетін Көшбике деген жерге келіп, 18-маусымда уезд әкімшілігі отырған киіз үйге барады. Уезд бастығы, мұқырлықтар әлі түгел келіп үлгірмегендіктен, күте тұруын өтінеді. Мұқыр болысы Мұсажан Әкімғожаұлы бастаған ел билеушілер сыртқа шығып, үй сыртында отырған Абайға соқтығып, оның киімін жыртып, өміріне қастандық жасайды: Бейсенбі Жақыпұлы ақынның беліндегі қындағы пышағын, Әбден Бітімбайұлы баскиімін, Рахым Өмірзақұлы сағатын тартып алады да өзін жерге жығып, қамшының астына алып, ұра бастайды. Абайдың даусын естіген уезд бастығы күзетшілерін жұмсап, бұзақы топты қуып жібереді. Ақынның өміріне қастандық жасаушылар, мұнымен тынбай, Абайға арнап тігілген киіз ұй мүліктерін қоса тонап, атқосшының атын тартып алып, 241 сом заттай зиян келтіреді. Мұқыр сайлауы кезіндегі бүл қастандық әрекетті ұйымдастырушы Құнанбай әулетімен ертеден жауласып келе жатқан Бұғылы болысының атақты байы, қажы Оразбай Аққұлұлы еді. Ол Мұқыр болысының әкімшілік қызметіне өз адамдары - М. Әкімғожаұлы мен Ә. Бітімбайұлын сайлату мақсатын көздеді. Дала феодалдарының қарақшылық әрекеттерін әшкерелеу мақсатымен Абай 1898 ж. шілденің 4-і және 9-ы күндері, 2 рет Семей облысы прокурорына арыз жазып, Мұқыр сайлауына уезд әкімшілігінің шақыруымен барғанын, бұл жерде Оразбай Аққұлұлының ұйымдастыруымен Әкімғожаұлы бастаған топтың өз өміріне қастандық жасағанын айтып, оларды жазаға тартуды талап етеді.

Алайда ақынның өміріне қастандық жасаушылар патша өкіметінің Семей қаласындағы әкімдеріне пара беріп, тіл табысып, жазадан құтылып кетеді. Абайдың азаматтық хұқы қорғалмай, іс қысқартылып, архивке өткізіледі. «Мыңмен жалғыз алысып», заманды түзетпек болған ұлы ақын өзінің азаматтық хұқын қорғау, елдегі заңсыздықтарды әшкерелеу мақсатында әділдік іздеп, патшалық Россияның жоғ. үкіметі Сенаттың атына осы хатын жазады.

Хатта сол оқиғаға қатысты адамдардың есімдері аталып, іс-әрекеттері баяндалады, нақты деректер мен дәлелдер келтіріледі. Хаттан Абай өмір сүрген заман тынысы, адамдардың қоғамдық орны, өзара қарым-қатынасы, тартысы анық байқалады. ,Ақын сойыл-шоқпардың емес, ой мен ақылдың, даиалықтың адамы. Осы кикілжің, тартыстың барысында, оның адамгершілігі, оқшау даналығы қапысыз көрінеді. Ұлықтың бәсеке, бақталастық қырқыс үстінде содыр-шонжарлар оны қайткенде де мұқатып, сағын сындыру мақсатымен соққыға жығып, дүрелей бастағанда, Уәйіс Сопы ұлы Абайды өз денесімен қалқалап, қорғауы қарапайым халықтың ақынға деген ықылас, сүйіспеншілігінің айқын көрінісі. Сенатқа хатта Абай өз басын арашалаушы мүсәпір пенде емес, ел билеушілердің жөнсіз, сорақы қылықтарын айыптаушы ретінде көрінеді, жергілікті патша әкімдерінің қызметіндегі шалағайлық пен парақорлығын әшкерелейді. Нақты айғақты деректермен мәселені егжей-тегжейлі талдап, сот ісінің тиісті беттерін, айыпкерлер мен куәлардың жауаптарын тілге тиек ете отырып, тергеуші, прокурор, сот шешімдерінің ақаулы, қисық түс тарын сынға алады. Осынау оқиғаның басқасында болған ең басты куә, үкіметтің ең сенімді адамы - ояздан жауап алынбағанын, бұл істі жүргізудегі үлкен мін екенін қадап айтады. Абайдың өзіне қастандық жасаған ел билеушілерін әшкерелеуді және солармен таптық мүддесі бір патша өкіметінің жергілікті әкімдерін сынауды басты мақсат етіп қойғаны анық байқалады. Сенатқа хат құжатынан Абайдың өлең сездің құдіретті өкілі, дарқан дарынды ақын ғана емес, халқының болашағы жолындағы күрескер тұлғасы бой көрсетеді. Хаттың орыс тілінде сауатты, маржандай тізіліп жазылған қолжазбасының көлемі 30 бет. Хаттың қазақ тіліндегі нұсқасы «Білім және еңбек» журналында (1985, № 8) жарияланған, түпнұсқасы Санкт-Петербургтегі мемлекеттік тарихи архивте, көшірмесі Қазақстан Республикасы мемлекеттік орталығы архив қорында сақтаулы.