Суй әулеті

Суй әулеті – Қытайда 581 – 618 ж. билік құрған мемлекет.

Төрт ғасырға созылған саяси бытыраңқылықтан соң елді біртұтас мемлекетке біріктіру жолындағы саяси күрес нәтижесінде құрылды.

581 – 89 ж. Ян Цзянь атты қолбасшы ұсақ патшалықтарды бағындырып, Суй әулетінің билігін орнатты. Қытай халқының біртұтас мемлекет шеңберінде әкімшілігі және мәдени өрлеуі басталды. Император Ян Цзянь (Вэн-ди, 589 – 604) елдегі ішкі жағдайды реттеуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асырды. Салықтарды төмендетіп, жаңа ақша бірлігін шығарды. Мемлекеттік қызметке орналасуға жол ашатын емтихан тапсыру жүйесін енгізді. Елдің әкімшілігі бөлінісі қайта реттелді. Ян Цзянь орталық өкіметті барынша күшейтуге тырысып, жергілікті ақсүйектердің қарсылығын аяусыз басып отырды. Бірақ 604 ж. өзінің ұлы Ян Гуанның қолынан қаза тауып, баласы таққа ие болды. Ян Гуан (Ян-ди, 604 – 617) саясаты негізінен елді экономика және саяси орталықтандыруға бағытталды. Ел астанасын Чаньаннан Лоянға көшірді. Бұл кезде Суй әулетінің ішкі, сыртқы сауда байланыстары жақсы дамыды. Қытай жібегі, қағазы мен темірі батыс пен шығысқа көптеп шығарылды. Қытай қорғанын салу ісі жалғастырылды. Оңтұстігіндегі Сиам, Вьетнам сияқты елдермен қарым-қатынасы жақсарды. Дегенмен, Суй әулетінің солтүстік-батысында қуатты Түрік қағандығы әрқашан қауіп төндіріп отырды. Қытай қорғаны да көшпелілердің шабуылына қарсы қорған бола алмады. Кейде Суй әулеті түркілерге тәуелді екендіктерін мойындауға мәжбүр болды. Түрік қағандығын әлсірету үшін Суй әулеті тайпаларды бір-біріне айдап салу, олардың өз іштерінде алауыздық туғызып, тайпа көсемдерін сый-сияпат, атақ-шен беру арқылы алдап ұстау, қыз беруді дәстүрге айналдыру, атақты билеушілердің отбасы мүшелерін император сарайына құрметті кепілдікке шақырып отыру сияқты икемді дипломат. принциптерді қалыптастырды. Бұл тәсілдерді шебер пайдаланған Суй әулеті ақыры көршілерінің екіге бөлінуіне сырттай себепкер болды. Солтүстік түрік қағаны өзін Қытай императорының вассалымын деп мойындады. 6 ғ-дың аяғынан бастап Суй әулеті билеушілері солтүстік-шығыста басқыншылық саясат жүргізді. Бірақ Кореяға жасалған бірнеше жорықтар сәтсіз аяқталып, елді көп шығынға ұшыратты. Бұл кезде елдің солтүстігінде көшпелілердің шабуылы басталып, бірқатар жерлерді қаңыратып кетті. Әскери жорықтардың зардабы және корей соғыстарының сәтсіздіктері, әлеуметтік қайшылықтар билеуші өкіметке қарсы халық көтерілістерін тудырды. Сонымен қатар билеуші әулеттің өз ішінде де тартыс басталды. Шаньсидің билеушісі Ли Юань 617 ж. бүлік шығарып, өзімен одақтас түркілердің атты әскерінің күшімен Чаньанды басып алды. Бүлікшілерден қорыққан Ян Гуан оңтүстікке қашып, сонда қаза тапты. Ли Юань 618 ж. Чаньанда өзін император деп жариялап, Тан әулетінің негізін салды.