Тоты құс түсті көбелек...

«Тоты құс түсті көбелек...» - Абайдың 1902 жылы жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 3 шумақтан тұрады. Тіршіліктен соққы көріп, оның мағынасыздығын түйсініп, мәңгілікті ойлай бастаған ақын бұл өлеңінде адам өмірінің мәні, заңдылығы хақында ой толғайды. Қазақ ұғымында ең әдемі қызыл-жасыл түс тоты құс түсі болса, Абай айтуынша сондай қызықты да тәтті өмірің - қас қағымдық ғұмыр. Табиғат тоты құс түсті көбелекке «жаз айларда гулегенмен», күз келе «өлмек», сиремек. Ап, «сүйген, сезген, кейіген», «ақылмен ойлап сөйлеген» адамды «заман сүйремек». Бірақ, адам екі түрлі: өмірді билей алмаса да жақсы кісі заман ағымына қарсы жүзбекші, ал жаман кісі оған «күйлеп», табанында тапталмақ. Бәрібір екеуін де құдіретті «замана илемек». Сонда да ақын қамығып, күйректікке салынбай дұрыс өмір сүрген, заманды билеуге талпынған адамды қолдап, құптайды. Ақын өз өлеңіне жарасымды ырғақ тауып, 7, 8 буынды жыр жолымен кестелеп, шұбыртпалы ұйқаспен жазған. Түпнұсқа Мүрсейіт қолжазбаларынан алынып, алғаш рет 1909 ж. С.-Петербургте жарық керген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының елеңі» атты жинақта жарияланды. Өлеңнің басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер ұшырасады. 1939, 1945, 1954 жылғы жинақтарда 2- шумақтың 2-жолы 1909 жылғы басылым негізінде «Сүймек, сезбек, киінбек» болып берілсе, 1933, 1957, 1977 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбасын (1905) басшылыққа алып, бүл жолды «Сүймек, сезбек, кейімек» деп алған. Туынды ағылшын, башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Өлең

Тоты құс түсті көбелек

Жаз сайларда гулемек.

Бәйшешек солмақ, күйремек,

Көбелек өлмек, сиремек.

Адамзатқа не керек:

Сүймек, сезбек, кейімек,

Харекет қылмақ, жүгірмек,

Ақылмен ойлап сөйлемек.

Әркімді заман сүйремек,

Заманды қай жан билемек?

Заманға жаман күйлемек,

Замана оны илемек.