Тісағаш

Жерағаш. Хозяйство казахов на рубеже XIX-XX веков (Алматы: Наука, 1980) атты еңбектен.

Жерағаш түрі. Хозяйство казахов на рубеже XIX-XX веков (Алматы: Наука, 1980) атты еңбектен.

Тісағаш, Жерағаш – жер жыртуға арналған егіншілік құралы. Жерағаштың Жамбыл облысында "жорға ағаш", Шығыс Қазақстанда "тіс ағаш", Маңғыстауда "шоқай ағаш" деген атаулары тараған.

Жасалуы

Жерағаш оқ ағаш, сына және тұтқадан тұрды. Оны жасау үшін жуан қарағашты тамырларынан шауып алады. Сап жағын жіңішкерте шауып, жер жыртатын бөлігін 110-120 см етіп жасайды. Сосын үстірікпен немесе түрпімен жоғарыдан төмен қарай кесектер тұрып қалмайтындай жылтыр етіп ысқылайды. Жер жыртатын иілген бөлігін еңкіштеу еткен. Оны емен, тұт, қарағаш, жиде, жаңғақ ағаштарынан диаметрі 15-20 см, тесіктердің арасын 13-15 см жасаған.

Көлеміне қарай түрлері

Жерағаш түрлері. ҚР ҰМ материалдары бойынша суретін салған Ж. Шәйкен.

Орташа жерағаш. Н.Г. Хлудов. ҚР ҰМ қорынан.

Қазақтардың жер жыртуда жерағаш қолдануының бірнеше себептері бар: малдардың барлық түрлерін жеккен, әрі шағын және көлемді, жұмсақ және тастақ жерлерді таяз, терең жыртуға мүмкіндік берген; құрылысы қарапайым болғандықтан кез-келген диқаншы жасата алған. Көлеміне қарай жерағаш үш түрлі болып келеді: үлкен жерағаш, орта жерағаш, кіші жерағаш.

• Үлкен жерағашпен көлемді, аумақты тегіс және тың жерлерді жыртқан. Үлкен жерағаш оқ ағашынан бастап жуан болып келеді. Иілген жерінен сабының ұшына дейін 90-100 см, ал иілген жерінен жер жыртатын бөлігіне дейін 60-70 см болып келеді. Бұл жерағаш жерді терең жыртатындықтан, өгіздерге жеккен. Мұндай жерағашпен жер жыртушы көп еңкеймей, шаршамай, бір қолымен жерағаштың тұтқасын ұстап, екінші қолымен өгіздерді айдап отырған.
• Орташа жерағашпен көлемі әртүрлі жерлерді жыртқан. Бұл жерағаш ыңғайлы, әрі жеңілдеу, иілген жерінен сабының ұшына дейін 70-80 см, иілген жерінен жер жыртатын бөлігінің ұшына дейін 45-55 см. Мұндай жерағашпен жер жырту үшін оған өгіз немесе аттар мен түйелерді жеккен.
• Кішкене жерағашпен көлемі кішірек жерлерді жыртқан. Кіші жерағаш ыңғайлы, өте жеңіл болған, иілген жерінен сабының ұшына дейін 50-65 см, оның бөлігінің ұшына дейін 30-40 см болған. Оған есек жегіп жер жыртқан. Кейін мұндай жерағаштарға темірден немесе шойыннан жасалған тістерді кигізген. Ол кезде қазақтар темір, шойын өндірумен айналыспағандықтан, өңделген темірлер мен шойындарды базардан сатып алып, темір ұсталарына жерағаштың тісін жасатқан.

Әдебиеттер

• МКЗ. Сыр-Дарьинская область. Перовский уезд. Ташкент: Типография В.М. Ильина, 1912;
• МКЗ. Казалинский уезд Сыр-Дарьинской области Ташкент, 1913;
• Востров В.В. Новые материалы по этнографии казахов-адаевцев. Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. Алматы: АН КазССР, 1960. С.161;
• Арғынбаев Х., Захарова И.В. 1958 жылы Оңтүстік Қазақстан облысына ұйымдастырылған этнографиялық экспедиция жұмысының қорытындысы. Новое материалы по археологии и этнографии Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР. Т.12. Алма-Ата: АН КазССР, 1961. С.92-118;
• Хозяйство казахов на рубеже XIX-XX вв. Алматы: Наука, 1980;
• Поляков С.П. Историческая этнография Средней Азии и Казахстана. М.: Московский университет, 1980;
• Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. Алматы: Жазушы, 1992;
• Алтаев Б.Ә. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының егіншілікке байланысты дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Тарих. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған диссертациясының қолжазбасы. Ғылыми жетекшісі Нұрсан Әлімбай. Алматы, 1994;
• Хлудов Н.Г. Шығармалар каталогы: кескіндеме және графика (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Жобаның жетекшісі, кіріспе сөзінің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Эффект, 2003;
• ҚР ҰМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.