Түмен
Басқа мағыналар үшін Түмен (айрық) деген бетті қараңыз.Түмен (мағынасы — «он мың»[1]) — түркі және моңғол халықтары қолданған ондық жүйеге негізделген әскери және әкімшілік бірлік. Бұл ұғым 10 000 жауынгерден тұратын әскери бөлімшені немесе 10 000 отбасын қамтитын әкімшілік бірлікті білдіреді.[2]
Ағылшын шығыстанушысы сэр Джерард Клаусон бұл сөздің шығу тегін тохар тіліндегі tmān сөзінен шыққан деп түсіндіреді. Ал Эдвин Г. Паллиблэнктің пайымынша, бұл сөздің түп-тамыры ежелгі қытай тіліндегі tman немесе 万 (wàn) иероглифімен байланысты болуы мүмкін — бұл иероглиф те «он мың» дегенді білдіреді.[3]
Мадьярлардың (венгрлердің) жаулап алу дәуіріндегі әскери ұйымы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мадьярлар Венгрияны жаулап алған кезде дәл осындай ондық жүйеге негізделген әскери ұйым қолданған деп есептеледі. Парсы зерттеушісі және географы Ахмед ибн Рүсте (шамамен 930 ж.) екінші қолдағы ақпараттарға сүйене отырып былай деп жазады: «Мадьярлар — түркі текті халық, олардың патшасы 10 000 атты сарбазымен жорыққа шығады, ал бұл патшаны Канда деп атайды.»
Бұл мәліметтер мадьяр әскери құрылымының түркі-моңғол үлгісіне ұқсас болғанын көрсетеді.
Шыңғыс ханның әскери ұйымы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шыңғыс ханның жүйесінде түмен (tümen) — ондық жүйеге негізделген әскери құрылымның ең ірі бірлігі болды. Әр түмен мынадай сатылы бөлімшелерден тұрды: 10 адам — аравт (aravt), 100 адам — зуут (zuut), 1000 адам — мингган (mingghan), 10 000 адам — түмен (tümen). Әрбір бөлімшенің өз басшысы болды, және ол жоғарғы деңгейдегі қолбасшыға бағынды. Түмен — жорықтар мен соғыстарда өте ыңғайлы құрылым еді: бір жағынан жеткілікті ірі әскери күш, екінші жағынан басқаруға, қамтамасыз етуге қолайлы бірлік. Шабуыл тактикасында түмен шоғырланған соққы күші ретінде қолданылды. Моңғол армиясы әдетте үш түменнен құралды, бірақ кейде бір түменмен де жорықтар жүргізілген. Алайда әр түмен нақты 10 000 адамнан тұра бермейтін — олардың саны кейде аздау болатын, сондықтан түмен саны арқылы әскердің шынайы көлемін дәл анықтау қиын.[4]
Түменнің қолбасшысы түмен-ү ноян деп аталды, яғни «он мыңдықтың басшысы» деген мағынада. Бұл лауазым латынша myriarch сөзімен де аударылып жүр (грекше myriad — он мың).
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ The American Heritage Dictionary of the English Language - toman Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2007 жылы.
- ↑ The Silk Road And The Korean Language
- ↑ Clauson Gerard An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish — Oxford, Clarendon Press, 1972. — P. 507. — ISBN 0198641125.
- ↑ World History of Warfare — U of Nebraska Press. — P. 174. — ISBN 978-0-8032-4423-8.