Тұтқындағы батыр

«Тұтқындағы батыр» («Қараңғы үй терезесі-тұтқынорны») - 1894 жылы Абай туындатқан М. Ю. Лермонтовтың «Пленный рыцарь» атты өлеңінің аудармасы.

• Шығарма көлемі Лермонтовта да, Абайда да 20 жол.

Аударылуы

Лермонтов шығармасын Абай бұлжытпай дәлме-дәл аударған. Түпнұсқадағы көркем салыстыруларды да Абай бейнелілік сипатын, нақтылық, қарапайымдылық қасиетін толық сақтай отырып, шебер жеткізеді. Мысалы , орыс ақынының:

«Быстрое время - мой конь неизменный,
Шлема забрало - решетка бойницы,
Каменный панцырь - высокие стены,
Щит мой - чугунные двери темницы»,

- деп келетін өлең шумағы мен қазақ ақыны аударған:

«Уақыттай өзі жүйрік ат мінезім,
Сауыттай шынжырлаулы тереземіз,
Тас дулыға болмай ма жатқан ұйым,
Шарайнам шойын есік бұ да бір көз»,

- деген жолдарын қатар қойып қарасақ, мағынасы жолма-жол сәйкес шығатынын байқауға болады. Алайда, бірлі-жарым еркін аударылған жолдары да бар.Мысалы , Лермонтов өлеңінің аты - «Пленный рыцарь», Абай қазақша «Тұтқындағы батыр» деген ұғымды қолданады, ал, ол батырдың серілік сипаты «дұға» оқып, талай тойда «өлең айтып жүрген» мінезінен байқалады. Рас, Абай оның сондағы айтқаны сүйгенін мадақтаған жыр еді деп айқындап жатпайды. Лермонтовтың өлеңі, Абайдың аудармасы да бастан-аяқ сол қамаудағы тұтқынның аузымен айтылып, соның көңіл-күйін білдіреді. Ол қараңғы қапаста отырып, тек терезеден «көгерген көктің жүзін», жарық сәулені, аспанда еркін ұшып жүрген құстарды көріп қапа болады, бұрынғы еркін өмірін, майданда «қайрат қылған» кезін еске алады. Қазіргі жағдайын бұрынғы кезімен салыстырып, ерекше тапқырлық таныта сөйлеп, тас дулыға, тас сауыт киіп жатырмын, киімімді оқ пен қылыш бұзбастай, тек астыма мінген атым жоғы ғана болмаса дейді.Өтіп жатқан уақыт - жүйрік атым, торлы терезе - киген сауытым, жатқан үйім - тас дулыға, шойын есік - шарайнам, қалқаным деп түсіндіреді. Жүйрік уақыт қажытпай қоймас, бұл азаптан өліп құтылуға ғана болатын шығар деп, өлімнен қорықпайтынын да айтады. Жарық дүниені бір көруге зар болып жатқан сорлы тұтқынның сөздері арқылы азаттықты, бостандықты аңсау идеясы сол өлеңде айрықша көркемдік шеберлікпен жеткізілген.Өлең 11 буынды қара өлең ұйқасымен (-а, -а, -б, - а) жазылған.

• Алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Туынды басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1945 жылғы басылымда 2- шумақтың 1-жолы «Тәубә, дұға түкте жоқ тентек бойда» делінсе, кейінгі жинақтарда 1909 жылғы басылым негізінде «Тәубә жоқ, дұға да жоқ тентек бойда» деп қабылданған.