Фразограммалар
Фразограммалар - бұл тарихтағы адамзаттың жасаған алғашқы жазуы. Ол бейне суреттен және таңбалардан тұрады. Дәстүрлі пиктографиялық жазу деген атаудың орнына "фразография" деген атауды алғаш рет америкалық тарихшы, жазу тегін зерттеуші ғалым И.Гельба қолданды [1].
Бұл атау ары қарай француз ғалымы Ж.Феврие, орыс ғалымдары И.М.Дьяконов, В.А.Истрин, неміс ғалымы Х.Иенсендердің қолдауын тапты. Фразограмма орнына алғашқы "синтаксикалық жазу" деп те атап келді. Кейін бұл атаудан бас тартып фразограмманы өзгертпей қолданып кетті. Фразограмманы өз ішінен екі топқа бөліп қарастырады. Онда пиктограмма және шартты белгілер – таңбалар деп бөледі.
- Пиктограммалық жазулар. Бұл жазудың үш түрлі ерекшелігі болғаны ғылымда дәлелденген [1]. Онда:
- жазуда коммуникация (ақпарат) жеткізуші тіл емес, ойдың, сананың мәнін, мазмұнын жеткізуді мақсат етеді;
- мұндағы бейнелеу тілі сурет және таңбалар;
- мұнда тілдік норманы бермейді. Құралы тіл емес сурет.
Пиктографиялық жазу дегеніміз - ойды, болған оқиғаны, іс-қимылды сызумен бейнелеп жеткізетін ақпараттық құрал. Өйтсе "ой – тіл – жазу" (мышление – язык – письмо) деген жүйе бұл жазудың негізгі ерекшелігі болмақ [1].
Сонау ежелгі дәуірде адамзат өзінің ой-пікірін, жеткізейін деген ақпаратын суретпен, ыммен, бимен беріп келсе, бүгінгі күнгі пиктографиялық бейнелеу классикалық биіктікке көтеріліп отыр. Қазіргі живопись өнері, қазіргі музыка, би өнері адамзаттың сәби шағында іргетасы қойылып бүгінгі күні адамзаттың рухани қажеттілігін өтейтін өнердің биік шыңына айналған. Алтай тілді қауымның жазу-сызу мәдениеті жалпы адамзаттың рухани құндылықтарының пайда болу, жасалу жолдарынан алыс кетпеген. Ежелгі баба түркілердің тарихи балаң дәуірінде жасалған сондай мәдени-рухани құндылықтар түркі этносының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған Орталық және Орта Азияда мыңдап саналады. Ол сонау Сарөзеннен бастап Иньшань таулары, Ұлы Гобидің айналасы, Хаңғай жотасы, Ұлы Сібір, Алтай, Монғол Алтайы, Саян жоталары (Тува), Минусин ойпаты (Хакасия), Алатау, Қаратау, Кавказ, Үстірт, Сарыарқа т.т. с.с. Еуразия далалық ойкуменінде сақталған тас бетіндегі суреттер. Бұл суреттердің алғашқысы – ең ежелгісі жоғарғы палеолит дәуірінен қалған мұралар. Бұдан 30-20 мың жыл бұрын сызылған суреттер Батыс Моңғолияның (Монғол Алтайы) Хойт-цэнхэр үңгірі [2]. Чанман Хар Үзүр, Ишгэн-Толгой (Кіші-Ойғыр) [211, 55-63 б.] т.т. с.с. жерлерден табылып отыр. Мезолит (14-6 мың жыл), неолит (б.з.б. VI-IV мың жыл), энолит (б.з.б. V-IV мың жыл) дәуірінің, соңғы қола дәуірінен немесе 3000 жыл бұрын жасалған құндылықтар бүгінге дейін табылуда.
Пиктографиялық сызулардың ерекшелігі оны сызған бояуында. Монғол Алтай тау жотасынан табылып отырған Хойт-Цэнхэр үңгірінің гравюралары қара (баран), қызыл, ашық қызыл, күлгін қоңыр бояуларымен сызылған. Табиғатта жосаның (табиғи бояудың) қара, қызыл, көк, ақ түсті төрт өңі кездеседі. Осы төрт өңнен басқадай барлық түсті бояуды адамдар өзі жасап алатыны бәрімізге белгілі. Өйтсе сонау адамзаттың балаң шағында б.з.б. 30-20 мың жыл бұрын Алтай тауын мекендеген алтай тілді қауым бояудың бүгінгі қолданып отырған түрінің барлығын шығарып алған. Бояу не үшін қажет? Өңдеу, сырлау, зерлеу, әсем, көркем болдыру үшін, әрі сызып, жазу үшін қажет. Міне, осы қажеттіліктің іргетасы Еуразия аймағында тым ежелден пайда болған. Сол Хойт-Цэнхэр үңгірінде суретшілердің шебер сызған суреттерімен қатар 8 түрлі таңба сызылған екен. Өйтсе таңбалардың пайда болуы б.з.б. 30-20 000 жылдан басталды деп айта аламыз. Ал бұл Хойт-Цэнхэр гравюраларының "Әлем көркем суретінің атасы – Еуропа" – деп еуропалықтардың мақтан тұтатын Испан, Франция жерінен табылған атақты Фон де Гом, Ляско, Кастоло, Ағайынды үшеу (Трех Братьев), Альтамир, Ле Бют дю Монд, Пеш-Мерль суреттерімен, құрылымдық жағымен де, тақырыптық жағымен де, бейнелеу шеберлігімен де ұқсас. Бұл жетістік көркем суретшілер мен өнер зерттеушілерді таңқалдырып отырғанын айта кеткеніміз жөн болар. Мұндағы гравюралардың сызу манері Дорданадағы (Франция) палеолт дәуірінің Лю Бют Монд, Альтамир, Лю-Мут, Пеш-Мерльдегі суреттермен айна қатесіз ұқсастығы. Хойт-Цэнхэр үңгірінде бұдан 30-20 мың жыл бұрын сызылған бұқа, түйе, піл, елік, еліктер үйірі, түйеқұс, садақ ұстаған аңшы, жылқы және т.т с.с. 13 топ гравюралар сақталған. Суреттер бізге қандай ақпарат беріп тұр деген сауал туындайды. Мұнда бүгінгі біздің заманымызда Алтай тау жотасында өмір сүрмейтін піл, түйеқұс б.з.б. 30-20 мың жыл бұрын болғанын хабардар етеді. Оның сыртында, біздің заманымызға жеткен елік, жылқы, екі өркешті түйелер осы аймақтың тұрақты шаруашылығы, жануары болғанынан ақпарат аламыз. Ең ғажабы б.з.б. 30-20 мың жыл бұрын Алтай тау жотасының аңшылары садақ қолданғанынан мәлімет алып отырмыз. Міне палеолит дәуірінен жеткен пиктографиялық белгілеу (жазу) бүгінгі заманға осындай ақпараттар беріп отыр. Бүгінгі ғылым үшін де, халықтар тарихы үшін де баға жетпес ақпараттар. Олай болса, палеолит дәуірінің жазуы өзінің коммуникациялық ролін атқарғанын көрсетіп отыр. Жазба тілдің маңызы, міндеті қаншалықты құнды екенін осыдан көруге болады.
Еуразия аймағында өмір сүрген көшпелілердің қола, темір дәуірінен б.з. ІХ-Х ғғ. аралығында сызып қалдырған суреттер мен гравюралар мыңдап саналады. Соның мол пайызы осы аймақтың тұрғылықты халқы түркі этносына тікелей қатысты. Осы түркі халықтарының мәңгілік көршісі әрі бәсекелесі болған ежелгі қытайлар тас бетіне сурет салып (петроглиф) қалдырмаған. Ондай тарихи дерек жоқ. Қытай ғалымдары бұл ерекшелікті өздері хабардар етіп отыр.
Қорытынды: суретті сызушы пиктограмма мен шартты белгі арқылы болған оқиғаны үшінші немесе қызықтаушы жаққа ақпарат беріп үлгерген. Бұл тарихи құжат.