Халық күн қайыруы

Халық күн қайыруы, халық календары - жыл ішіндегі айлардың, күндердің реті мен санын көрсетудің, уақыт есептеудің табиғи құбылыстарға негізделген жүйесі, мейрамдар мен тарихи, қоғамдық мәні бар уақиғалардың мерзімдерін көрсететін кітапшалар мен кестелер. Абай шығармаларында X. к. қ-на тән қараша, желтоқсан, шілде, наурыз, Ұлыстың ұлы күні, наурыздама, жылан жылы, жыяқы жылы, қой жылыт. б. қолданыстар кездеседі. Бірақ, ондағы кейбір атаулар мен сөздердің мағыналары қазіргі күн қайыруда қолданылып жүргеннен бөлектеу, «Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай, Қыстың басы бірі ерте, біреуі жәй, Ерте барсам, жерімді жеп қоям деп, Ықтырмамен күзеуде отырар бай». Мұндағы қараша, желтоқсан - күздің соңғы 10-, 11- айлары. Ап, қазіргі күн қайыруда 11-, 12- айларға сай келеді. Осы күнгі ресми қолданылып жүрген күн қайыруда шілде сөзі «жаздың екінші айы» дегенді білдіреді. Шілде атауын Абай да қолданған: «Жаздыгүні шілде болғанда, Көкорай шалғын, бәйшешек Ұзарып өсіп толғанда, Күркіреп жатқан өзенге Көшіп ауыл қонғанда» - дегенде ақын жаздың бір ғана айы - шілдені емес, қырық күн шілдені - «жаз айларыңда өтетін амалды» айтып отыр. Ақын наурыз сөзін де айдың аты емес, мейрам атауы ретіңде қолданған: «Ол күңде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурыздама қыламыз деп, той, тамаша қылады екен» (1-т., 222- б.). Абайдың «Қарасөздерінде» күн қайыруға, оның ішінде жыл қайыруға қатысты аса мәнді этногр. дерек беретін «жылан жылы жылыс болады, жылқы жылы ұрыс болады, қой жылы заңгер тоғыс болады» деген сөз орамдары кездесіп отырады. X. к. қ-нда күздің ортасында өтетін 5-10 күндік амал шыбынсыз жаз деп аталады. Күн ашық, желсіз болып, жаздыгүнгідей маужырап тұрады, табиғаттың аз күндік бұл амалы күз ортасындағы кіші-гірім «жаз»тәрізді болып көрінеді. Бұл кезде шыбын-шіркей, маса-сона мүлде болмайды, олар күздің жүріп өткен алғашқы салқыны - «кіші қазанның» суығынан аман қалмайды. Ақын өзінің «Келдік тапай жерге еңді» өлеңінде сөзді шыбынсыз жаздың жанға жайлы мамыражай осындай сипатына балаған: «Қызыл тілім буынсыз, Сөзімде жаз бар шыбынсыз...» Ақын ай аттарын да жоғарыда келтірілген өлеңдеріндегі дей, бірде тура мағынасында қолданса, бірде ауыспалы мәнде, бейнелі түрде жұмсайды: «Қарашада өмір тұр, Тоқтатсаң тоқсан көнер ме? Арттағы майда көңіл жүр, Жалынсаң, қайтып келер ме?». Ақынның қараша деп отырғаны - «ұлғайған жас, кәрілікке бет алған шақ». Ал, арттағы май - «өтіп кеткен жастық». Тоқсан - «қыс», «тіршілік атаулының үйқыға кетер кезі»дегенге мегзейді. Әдетте, қазақ поэзиясында жастық шақты көктем мен жазға, кәрілікті күз бен қысқа балап айту дәстүрлі теңеу болып табылады. Абай осындай бұрыннан бар көркем тәсілді жай қолданып қана қоймай, оған өз жанынан бояу қосады. Мыс. , кәрілікті әдеттегідей жалпы «күз» емес, күздің нақты бір айы - қарашаға, жастықты «көктем» деген жалпылама ұғымда емес, көктемнің нақты бір айы - майға балап, сөзге жаңаша мағыналық реңк үстейді. Көркемдіктің бұдан өзге де тың тәсілдерін қолдана отырып, ұлы ақын жылдың төрт мезгілін - көктемді, күзді қазақ аулының сол кездегі тіршілігімен үйлестіре суреттеген.