Цянь Лун

ЦЯНЬ-ЛУН, Хун Ли - (25.11. 1711, Пекин — 7.2.1799) — Цинь империясының билеушісі, императоры (1736 — 96). Билікке келісімен “Цянь-Лун” (қыт. — аспан жарығы) деп аталған. Цянь Лун тұсында Қытайды билеген Цинь әулеті күшею шегіне жетті. Оңтүстікте, әсіресе, батыс бағытта Қытай өкіметі аса белсенді сыртқы саясат ұстанып, көптеген жаңа жерлерді басып алды. 1755 — 58 ж. Жоңғарияға бірнеше дүркін шабуыл жасап, нәтижесінде Жоңғар хандығы дербес ел ретінде өмір сүруін тоқтатты. Шығыс Түркістан толық жаулап алынып, Шыңжаң(жаңа шекара) деп аталды. 1756 — 57 ж. Қазақ хандығымен соғыс жағдайында болып, кейіннен бітімге келді. Цинь империясы қазақтарды "алыста тұратын сыртқы вассалымыз"деп санай бастады. Абылайдың Цянь Лунға жіберген елшіліктері 1757 ж. Тарбағатайға, 1759 ж. Ертістің жоғарғы ағысындағы жерлерге, 1760 ж. Іленің жоғарғы ағысына қазақтардың құқықтарының танылуына қол жеткізді. Екі ел арасында сауда байланысы орнады. Алайда 18 ғ-дың 60-жылдарынан бастап Цянь Лунь қазақтарға байланысты саясатын күрт өзгертті. Қытай әскерлері қазақтарды шығыстағы орнығып алған жерлерінен қуып шығаруға тырысып, 1762 — 65 ж. ерекше қатыгездік әрекеттерге барды. Сонымен қатар оңтүстікте Бирма, Вьетнам, Непалға қарсы жаулап алу соғыстарын жүргізді. Оның билігі кезінде қытай патриоттары елден қуылды, маньчжур билігі сыналған кітаптарға тыйым салынып, өртелді. 18 ғ-дың аяғына қарай Тибет жаулап алынды. Осы кезден бастап Цинь империясы өзінің даму шегіне жетті. Орасан зор аумақты алып жатқан империяны ұстап тұру қиынға соға бастады. Цинь әулеті дағдарысқа ұшырап, Цянь Лунның билігі әлсірей бастады. 1796 ж. Цянь Лун биліктен кетіп, орнына оның ұлы Юнян отырды.

Әдебиет

Цинская империя и казахские ханства. Вторая половина 18 — первая треть 19

в. Сб. документов и материалов, А.-А., 1989; Мұқаметханұлы Н., Тарихи зерттеулер, А., 1994; Қазақстан тарихы, 3-т., А., 2002.