Чанъэ

Чанъэ (қытайша 嫦娥, пиньинь Чанъэ) немесе Хенъэ (қытайша 姮娥, пиньинь Хенъэ; бұл атаудың архаикалық нұсқасы; император Вэнь-дидің жеке есіміне (Лиу Хэнг) ұқсағандықтан тыйым салынған болатын) - қытай мифологиясының кейіпкері, даосизмде ай құдайы ретінде құрметтеледі . Ай күнтізбесі бойынша 8-айдың 15-ші күні тойланатын Күз ортасы мерекесі оған арналады.

Мифтің сюжеті

Күнге дәлдеп тұрған садақшы Хоу И

Чанъэ туралы миф оның күйеуі садақшы И жайлы мифтің ажырамас бөлігі болып табылады. Чанъэ туралы мифтің бірнеше нұсқасы бар, бірақ сюжеттің жалпы сұлбасы бірдей - Чанъэ күйеуіне арналған өлместік эликсирін ішіп, Айға ұшып кетеді, ол сол уақыттан бастап Айда мәңгі жалғыз тұруына мәжбүр болады.

Мифтің ең көп тараған нұсқасы Юань Кэ құрастырған Ежелгі Қытай мифтер жинағында келтірілген. Ол бойынша, Яо императоры кезінде аспанда бірден он күн пайда болады. Бұлар шығыс құдайы Ди-цзюнь мен әйелі Сихэнің балалары еді. Әдетте олар аспанда кезекпен пайда болатын: бір күн қайтып келгенде, екіншісі оны ауыстыратын. Бірақ бұл заңдылық ұзақ жылдар бойы күннен-күнге қайталанғандықтан, күндер одан шаршайды. Бір күні кешке келісіп, келесі күні таңертең олар шумен бірге ұшып, шексіз аспанға тарап кетеді. Анасы оларға қатты айқайлады, бірақ бұзық, тілазар ұлдары аналарының айғайын елемейді. Бірге жиналып, шексіз еркіндікке ие болып, шексіз көңіл көтеруге берілген олар өздеріне жаңа тәртіп орнатады. Күн сайын олар бірге көтеріліп, енді ажырағылары келмейді.

Нәтижесінде он күн қорқынышты құрғақшылық әкеледі. Ыстық егінді күйдіріп, жерді қатты қыздырғандықтан тастар мен металдар еріп кетеді. Адамдардың тамырында қан қайнап кете жаздайды, тыныс алу мүмкін болмай, азық-түлік қоры таусылады. Адамдар қатты аштықтан зардап шегеді. Олар атақты сиқыршы Ню-чоудың көмегіне жүгінуге тырысады, алайда, ол он күннің күшіне төтеп бере алмай, қайтыс болады. Содан адамдар бұл пәлемен күресуден үмітін үзеді.

Чанъэнің Айға ұшуы

Халқының қиналғанына қатты алаңдаған император Яо лорд Ди-цзюньге жалбарынғанымен, ол балаларын тоқтата алмады. Жерден келетін дұғалар құдайларды жалықтыра бастайды. Ди-цзюнь ақыры адамдардың үмітсіз жағдайда екенін түсінеді. Наразылық тіпті көктегі патшалықта да басталған екен. Содан кейін жоғарғы патша халыққа шебер садақшы Хоу Иді жібереді. Ди-цзюнь И ұлдарын тыныштандырып, Яоға елді апаттан құтқаруға көмектеседі деп үміттенеді. Иді халыққа жібермес бұрын, Ди-цзюнь оған қызыл садақ пен қатты және өткір бір қорамсақ әдемі ақ жебелер береді.

Ди-цзюньнің бұйрығымен И әйелі Чанъэмен бірге жерге түседі. Чанъэ аспан құдайы болды және Сихэ сияқты Ди-цзюнның әйелі болған ежелгі ай құдайы Чансимен қарым-қатынасы болды. Басқа ойлар бойынша, ол жерден шыққан қарапайым қыз болды. Әйелімен бірге жерге түскен И Яоға барды, содан кейін Яо И мен оның әйелін қарапайым адамдардың қалай өмір сүретінін көрсетеді. Олардың халықтың көпшілігі қайтыс болып, ал қалғандары өлім аузында тұрғанын көрсетеді. Бірақ олар аспаннан садақшы И түскенін естіген бойда күштерін қайта жинайды. Адамдар жан-жақтан билеушінің үйіне барып, алаңға жиналып, садақшыдан дауыстап оларды азаптан құтқаруды сұрайды.

Хоу И адамдардың үмітін ақтай алды. Балаларын тыныштандыруды ғана сұраған аспан әміршісінің бұйрығына қарамастан, ол садақпен күндерге ата бастады. Олар үш аяқты алтын қарғалар түрінде жерге құлады. Бүкіл аспан жалынға толып, сансыз алтын қауырсындар ұшып, үш аяқты қарғалар жерге құлады. Адамдардың шаттанған айқайы бүкіл жерді басып, оқ атушыны қуантты. Бұған қарап Яо барлық күнді өлтірмеу керек екенін есіне алады. Сондықтан ол арнайы бір адамды жіберіп, мергеннің қорамсағынан он жебенің бірін ақырын шығарып алуды табыстайды. Осылайша аспанда бір күн тірі қалады. Бұл бұзық бала үрейінен ағарып кетеді, жұрт оған күле бастайды. Бұл ерлік адамдар үшін үлкен игілік болғанымен, көктегі билеуші оның ұлдарының өлімін садақшыға кешіре алмады. Ди-цзюн алғашында қатты мұңайып, кейін балаларына атқанды жек көріп, оны құдайлар тобынан қуып жібереді. Онымен бірге адам әлеміне түскен әйелі Чанъе де құдай кейпінен айырылады. Бұрын құдай болған Чанъэ де енді көкке қайта алмай қалды. Чанъэ өзінің аспан тұрғынынан кәдімгі адамға айналғанына шыдай алмай, күйеуіне ренжіп, оны айыптай бастады. Әйелінің сөгісінен садақшы жігіт шыдай алмай, үйден шығып, қаңғыбас өмірге көшеді.

Оның басынан бірнеше шытырман оқиғалар өтеді, ол жыл сайын сұлу қызды әйел етіп алатын Хебо есімді Лошуй өзенінің құдайының көзін садақпен ойып алғаннан кейін Хоу И үйіне қайта оралады. Ол мен Чанъэ арасында уақытша бейбітшілік орнайды, бірақ қарым-қатынастар шиеленісіп қалды. Екеуі де өлгеннен кейін жер асты Юду патшалығына түсіп, рухтар мен шайтандармен бірге қайғылы және мұңды өмір сүретінінен қорқа бастады. Содан кейін И оларды өлім қаупінен құтқаратын жол табуды шешеді. Сонда әйелі екеуінің арасындағы махаббат қайта жанып, қарым-қатынастарында мәңгілік көктем келер еді деп сенді. Батыста Куньлунь тауларында (оның бейнесі қытай мифологиясында грек тіліндегі Олимп тауының бейнесіне ұқсайды) өлместіктің дәрісін ұстайтын Си-ван-му атты құдайдың өмір сүретінін білген садақшы И жолдың қашықтығы мен қиындығына қарамастан оған жетуді және одан дәрі сұрауды шешті.

Садақшы И тауды қоршап тұрған кедергілерден өтіп, оның басына шығады. Құдайға бақытсыздықтарын айтып, келу мақсатын түсіндіргенде, Си-ван-му оған жанашырлық танытып, Хоу Иге эликсирді беріп, ыдыстың ішіндегі дәріні бір адам ішсе, құдай болады, ал екі адам ішсе, олар өлместікке, мәңгі өмірге ие болады деп түсіндіреді. И эликсирі бар ыдысты кейінірек, мереке кезінде әйелімен бірге пайдалануды шешіп, сақтау үшін әйеліне береді.

Қайтадан құдай болғысы келмеген садақшыға қарағанда, Чанъэ күйеуінен жасырын түрде дәрі-дәрмекті ішуге батылы жетпесе де, оны қатты қалайды. Чанъэ болжамшы Юхуанға барып, одан Чанъэні жарқын болашақ күтіп тұрғаны туралы болжам алды. Осыны естіген қыз шешімге келіп, бір күні кешке, И үйде болмаған кезде Чанъэ ыдысты алып, барлық дәріні жұтып қояды. Оның денесі жеңілдеп, терезеден ұшып кетеді. Садақшы И үйіне қайтып келгенде, ол әйелінің жоғалып кеткенін және ішімдіктің бос бөтелкесін табады. Қорқып, терезеге қарай жүгірген ол әйелінің аспанға көтеріліп бара жатқанын көреді. Садағын шығарғанымен, өз әйелне ата алмады.

Күйеуін тастап кеткені үшін құдайлар күлетін шығар деп қорыққан Чанъэ Аспан сарайына баруға батылы жетпей, Ай сарайына барады. Бірақ ол оған жеткенде, оның денесінде өзгерістер бола бастайды, оның арқасы кішірейіп, асқазаны мен белі ісінеп, аузы кеңейіп, көздері үлкейіп, мойын мен иығы жақындап, терісінде үлкен сүйелдер пайда болып, ақырында, ол бақаға айналады.

Мифтің басқа нұсқалары

Мифтің басқа нұсқалары (Юань Кэнің айтуы бойынша, жоғарыда келтірілгендерге қарағанда кейінірек жазғандары) Чаньэ адам кейпінде қалады, бірақ әлі күнге дейін өзімшілдігі үшін жалғыздықпен жазаланды деп айтады. Айда одан басқа жыл бойы өлместіктің дәрісін үккіште даярлайтын ақ қоян ғана болды, көп жылдар өткен соң, сол жерге Ву Ган келеді, ол теріс қылықтары үшін үнемі қалпына келетін даршын ағашын (немесе османтты) шексіз кесуге сотталады.

Мифтің бір нұсқасында тек Чанъэ аспан тұрғыны, ал Хоу И қарапайым адам болған. Чанъэ құнды құмыраны сындырғандықтан, көктегі Нефрит императоры оны жерге қуып жібереді, ол қайта көкке келуі үшін қандай да бір жақсылық жасауы керек болады. Ол жер бетінде ауқатты отбасынан шыққан қыздың кейпінде өмір сүре бастайды. 8 жасында ол Хоу Имен танысып, онымен достасады. Он күнмен байланысты оқиғадан кейін, садақшы патша атанып, Чанъэге үйленеді. Алайда, уақыт өте келе Хоу И менмен және өзімшіл бола бастайды. Әйелі кездейсоқ немесе әдейі тұтынған өлместік эликсирін өзі үшін жасауды ол бұйырады. Хоу И әйелінің ұшып бара жатқанын көргенде, атуға кіріседі, бірақ оның мінсіз шеберлігі бәсеңдеп, Чанъэні жіберіп алды. Бұл нұсқада ай қояны өз үккішінде өлместіктің дәрісін әзірлемейді. Садақшы Иге келетін болсақ, ол Күнге көтеріліп, сол жерде өзіне сарай салып алады.  Осылайша, мифтің бұл нұсқасындағы Хоу И мен Чанъэ сәйкесінше Күн мен Айдың, сондай-ақ Ян және Инь кейіптері ретінде бейнеленеді.

Мифтің басқа нұсқасында Чанъэ – сарайда қызмет ететін қарапайым қыз. Қосымша күндерді жойғаны үшін сыйлық ретінде патша оны Хоу Иге әйелдікке берді. Олар бірге бақытты өмір сүрді, бірақ бір күні жұмбақ қарт Хоу Иге өлместік эликсирін сыйлайды. Хоу И оны қолдануға батылы бармай, төсегінде тастап кетеді. Чанъэ оны кездейсоқ тауып алып, оның ғажайып қасиеттерін білмей жұтып қояды. Чанъэ Айға ұшып кетеді, ал садақшы қайғыдан қаза табады.

Басқа әңгімелерде Чанъэ эликсирді әдейі тұтынады, бірақ өзімшілдік сезімінен емес, оны ұрламақ болған Хоу Идің алғыссыз Фэнмен есімді оқушысының оны пайдалануына жол бермеуі үшін ішеді.

Мифтің шығу тегі

Көптеген зерттеушілер Шан-Инь династиясы кезіндегі Ай құдайы Си-му (қытайша 西姆) Чанъэнің ықтимал прототипі деп қарастырады, сонымен қатар Си-ван-му бейнесінің генезисі де осымен байланыстырады. Сондай-ақ, ежелгі қытайдың солтүстігінде Айда жаман әйел тұрады деген архаикалық тұжырым, ал оңтүстігінегі халықтарда Айда өсетін ағаш пен Айға «ұшу» секілді тұжырымдар қалыптасқан. Бұл тұжырымдар Чанъэ туралы мифтің негізін қалауы мүмкін.

Басқа халықтардағы ұқсас мифтер

Осыған ұқсас миф - яо халқы арасында күнді соққан садақшы туралы миф (яо арасында ол Гехуай деп аталады). Бұл Яла есімді аңшының айға атуы туралы миф. Яла қызарған айдың қайырылған шеттеріне жебелерін атып, оны дөңгелек ете алды, бірақ оның қызуын баса алмады. Содан кейін әйелі Нидің ұсынысы бойынша ол жебеге әйелі тоқыған матаны қыстырады, әйелі матада олардың үйін, өздерін , даршын ағашын, ақ қоянды және ақ қошқарды (немесе қой) бейнеледі. Яла Айдың үстіне матаны лақтырып үлгереді, ол Жерді күйдіретін сәулелерден қорғай бастады. Алайда, матаға кестеленген Ни нағыз Ниді шақырады, ол айға ұшып, олар бір болмысқа қосылады. Содан кейін Ни өзінің ұзын шаш бұрымын күйеуіне лақтырып жібереді, күйеуі онымен айға көтеріледі. Содан кейін Ни даршын ағашының астында тоқитын болды, ал Яла қошқар мен қоянға қарауылдап жүрді. Яоның туыстас халықтары Мяо мен Ше  арасында мұндай сюжет байқалмағандықтан, бұл миф қытайлық сюжеттің тікелей әсерінен дамыған болуы мүмкін.

Айда өмір сүретін әйел туралы нанымдар басқа халықтар арасында да жазылған: нивхтер онда өсекші, ал Сібір татарлары жаман мінезді әйел өмір сүреді деп санайды.

Вьетнамда қасиетті баньян ағашымен айға ұшқан айлакер Куой туралы миф бар. Кейбір тибет-бирма халықтары (мысалы, пуми) айда ағаш өседі деп есептейді. Миф бойынша, Ай осы ағашқа (мақсарыға) тығылған қызды зұлым өгей шешесінің жеуінен құтқару үшін алып кетеді.

Орта күз мерекесі

Бұл мереке негізінен Чанъэге арналған. Оған хош иісті заттар жағылып, сыйлықтар әкелінеді. Кейбір нанымдарға сәйкес, дәл осы күні, бүткіл жылда жалғыз рет Чанъэ күйеуін кездестіреді, содан кейін ай ең жарық болады.

Мифтің мұрасы

Қытайдың Айды зерттеу бағдарламасы мен Венерадағы Хен-э тәжі Чанъэ есімімен аталды.