Шам, айып-шам

Шам, айып-шам. Өрескел, ерсі, сөлекет деп ұғындырады түсіндірме сөздікте. «Тілеп алған немересін қызықтап бауырына салғанның не айып-шамы бар екен (С. Омаров, Тастағы жазу.). Қос сөздің алғашқы сыңарына бөгелмейміз. Оның төркіні араб тілі екені көптен мәлім. Ал екінші сыңары түркі тілдеріне ертеден ортақ екендігін ежелгі дәуірдегі ескерткіш тілінен білеміз. Бірақ «шам» сөзінің түпкі төркіні қытай тілі екендігі көрсетілген: чам (қытайша чан — мағынасы «жала») —айтыс-тартыс, талап, дау. Осы сөздіктегі «чам чарым» сөз тіркесі де көрсетілген мағыналарда қолданылады (салыстырыңыз біздегі «дау-шар» қос сөзін). Біздегі қос сөздің екінші сыңары «кінә, айып» мағыналарында кейбір түркі тілдерінде жеке тұрып та қолданылады: қырғызша — чабы, алтай тілінде — чам, туваларда— чеме, якутша — сэмэ. Жоғарыдағы мәліметтердің көрсетуінше, сөз төркіні — қытай тілі. Түркі тілдерінде ол аз-кем мағына өзгерісіне түскен. Сөйтіп, біздің тіліміздегі «айып-шам» қос сөзі — «айып-кінә»-нің баламасы. «Дау-шар» қос сөзіндегі «шар» сөзі де ертеде «шам» тұлғасымен мағыналас болған. Ал қазіргі қазақ тілінде «тартыс» ұғымын иеленіп, «дау-шарымыз»—«дау-тартыс» дегенмен бірдей.