Шейх Ахмет Тарази

Шейх Ахмет Тарази ортағасырлық ақын, ойшыл-ғалым. Түркі әдебиет теориясының негізі бұдан 500 – 600 жыл бұрын қазақ жерінде, оның ішінде Тараз қаласында қаланғандығынан жұрт бейхабар болатын. Тараз қаласында, туып, осында өмір сүрген Шейх Ахмет ибн Құдайдад Таразидің түркі, парсы және араб әдебиеттері теориясының негізін қалаған кітабын, әрі түркі тілінде жазылған өлеңдер жинағының шет елдерден табылғандығы Қазақстанның ең байырғы қаласы Тараздың 2000 жылдық мерейтойына арналған ғылыми конференцияда жария етілді. Шейх Ахмет ибн Құдайдад Тарази – 15 ғ-дың бірінші жартысында, атақты Әмір Темір ұрпақтары Шахрух пен Ұлықбек билік еткен (1409 – 1449) жылдар аралығында ерекше өзге түскен бірегей ғұлама ғалым, ақиық ақын. Ірі әдебиеттанушы ғалым және шайыр ретінде 1436 – 1437 ж. жазылған «Фанун-әл беләға» атты қолжазба кітабын мұра етіп қалдырған. Бұл еңбек қолжазба түрінде 139 парақтан (278 беттен) тұрады, әрі осы уақытқа дейін беймәлім болып келген негізгі қолжазба нұсқасы бүгінде Ұлыбританиядағы Оксфорд қаласының Бодлеан кітапханасында сақталуда. Аталмыш кітаптың мазмұны көркем сөз – өлең жүйесі туралы, ұйқас және рәдифті ұйқас, жалпы өлең өнері, әрі аруыз (аруд) өлең уәзіндеріне арналған мысалдармен ғылыми талданып, анықтамалары берілген. Бұл еңбекте автор парсы – тәжік классиктерімен қатар өзімен замандас түркі тілдес шайырлардың да шығармаларынан үзінділер, өлең жолдарын келтірген. Мұның өзі түркі ғылым, әдебиет тарихының тереңірек тамыр жайғанын айғақтайды. Әдебиеттанушы ғалымның осы еңбегі түркі тілінде жазылған, араб, парсы әдебиетінің теориясы түркі тілінде де жырлаған өлең жолдарымен өрілген. XV бірінші жартысында Мауераннахрда әдеби өмір қайнап жатқан кезде түркі тілімен парсы тілі қатар жаппай өріс алды. Шейх Ахмет Таразидан біраз кейін қазақ ғалымы, ұлы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати (1499 – 1551) өзінің әйгілі әдеби тарихи еңбегін «Тарих-и Рашиди» кітабын парсы тілінде, ал «Жаһаннама» дастанын сол уақытта түркі халықтарына тән ортақ шағатай тілінде жазды. Мұның өзі екі тілдің, яғни түркі мен парсы тілдері Мауераннахр мен Хорасан аймағында аралас-құралас болғанын байқатады. Сондықтан, қазақ даласы да екі тілдің ықпалынан тыс қалмады. Соның салдарынан қазақ топырағынан шыққан шайырлар, ғалымдар мен ойшылдар түркілер мен парсылардың әдебиетіне, мәдениетіне, тіліне бірдей мән беріп, қоғамдық өміріне жете көңіл бөлді, тілдік ерекшеліктерін зерттеп отырды. Сондай білімді ғалымдардың бірі де, бірегейі Тараз қаласынан шыққан Шейх Ахмет ибн Құдайдад Тарази болды. Бұған Шейх Ахмет Таразидің «Фонун – әл беләға» атты еңбегі дәлел. Шейх Ахмет Тарази «беләға» (көркем сөз өнері) ғылымы жөнінде көптеген мысал дармен көркем сөз өнерін, яғни өлеңнің қыр-сырын ашуға тырысады. Түркі өлеңдерін парсы поэзиясының уәзіндерімен салыстыра отырып сарапқа салады. Танылған өлең түрлері мен өлең өлшемдерін (уәзіндерін) айрықша назарда ұстайды. Тарази өз еңбегінде сөз өнері турасында былай деген: «Тіл – адамзатқа тән, әрбір адамның көңілі мағыналы сөзді қалайды. Мағыналы сөз көңілге қонымды келеді. Сонда көңіл мен сөз ажырамас болар. Бұл азаматтың қастерлі сезім шеңберінде болмақ, одан тысқары емес. Ғалымдар «сөздің екі түрі бар, бірі – қара сөз (нәсір), екіншісі – өлең (нәзім) деп бөлуді жөн көрген» Шейх Ахмет Тарази өзінен бұрын және кейін өмір кешкен ғалымдар сияқты Аллаһқа иманы кәміл және ислам жолына бас иген ойшылдар қатарына жататын. Бұл пікірімізді ғалымның мынадай сөздері қуаттайды: «Аллаһ тағалаға шүкір, өйткені адамзаттың болмысындағы қараңғылықтан жарық сәуле көре білу үшін, қиыншылықтардың түйінін шеше білу үшін көре алатындай және түсіне білетіндей күш берген. Әрі сөзбен ішкі жан дүниесінің ұғымдарын һашида тәсілімен (қағаз беттеріне түсіріп) көркем түрде әр түрлі қырынан оны баян ете білді. Бұның бәрі – шүкіршілікке тұрар тарту». Сөзден артық гауһар болғанда, Ол сөздің қай жағында тұрар ед, – деп өз ойын бір шумақ өлеңге арқау етеді. Шейх Ахмет Тарази Аллаһ тағалаға тіл бергені үшін, әрі тілге сөйлеу құдіретін сыйлағаны үшін шексіз алғысын айтып, шүкір еткен соң, Аллаһтың пайғамбары әрі мүмін сахабаларына мадақ сөздерімен қатар сәлем жолдайды: «Әлемде ең ұлы және ең игілікті адам – жаратылыстың мақтаны, барлық жаратылған жандардың қорытындысы, көркем сөз майданының тұлпары, шешендік бағының бұлбұлы, тазалықтың мөлдір сәулесі Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с.) және Рашедин халифаларға (яғни турашыл халифаларға) және сахабаларға шексіз де жалынды сәлем болғай» дей келе өз сөзін бір бәйіт өлеңімен қорытындылайды. Оны мадақтауда тіл құдіреті жетер ме, Сәуле шашқан Күнге өзі құдірет беріп тұр ғанда, – деп пайғамбар мен сахабаларға құрмет пен мадақ лебізін білдіреді. Бұл да сол заманның даналарының бойына дарыған білім мен қатар имандылық үлгісі. Шейх Ахмет Таразидің «Фонун әл-беләға» еңбегі бес тараудан тұрады. Бұл – парсы мен түркі әдебиетінің теориясын екі тілдегі көптеген өлең жолдарын мысалға келтіре отырып, егжей-тегжейлі айқындауға тырысқан аса құнды зерттеу жұмысы, талдауларымен қатар мол мағлұмат беретін де теңдессіз туынды