Шиенің түрлері

Шие — розагүлдестер тұқымдасына жататын жеміс-жидек өсімдіктерінің бір туысы. Ұзындығы 10 м-ге жететін бұтақтанып тік өсетін жемісті ағаш. Сәуір мен май айында гүлдейді. Жер таңдамайды, әсіресе жарық жерге жақсы өседі. Шиенің 127-дей түрі бар. Соның ішінде жеміс ретінде өсірілетіндері — 4—5 түр, шие бал да, жеміс те береді. Көптеген сорттары болады. Олардың бірі ерте, бірі кеш піседі, негізгі сорттары: «Анадоль шиесі», жұпар шие, Антонов-Костычев шиесі, Аньдо шиесі, Құмшие, Булыгин шиесі, Владимир шиесі, таудың мықыр шиесі —бұл Тянь-Шань тауының беткейлерінде есетін шиенің бір түрі.

Евгений шиесі, Идеал шиесі — Самараның жабайы дала шиесінің аналығын екпе пенсильван шиесінің аталығымен будандастыру арқылы 1906 жылы өсіріп шығарған И. В. Мичурин шиесінің сорты. Мұның түсімі мол, күтім талғамайды, тез өседі, төзімді. Бұл сортты Мичурин шиенің басқа сорттарымен де будандастырған. Екі жасар будан Идеалдан И. Мичурин 1921 жылы мына сорттарды өсіріп шығарды: Лавр шие, Мирт жапырақшие және Даланың ірі жеміс шиесі, Избылецк шиесі, Испан шиесі, Кисляков шиесі.

Қытай шиесі, Тікенді шие, — шиенің шығыста өсетін бір түрі. Жапырағы шабдалдікі тәрізді, гүлі сары түстес, бұтақтарында әрі ұзын, әрі үшкір тікендері бар, жеміс сүйегінін екі бүйірі қабысыңқы — күйме тәрізді.

Копылов шиесі, Краса севера шиесі —көбінесе Ресейдің еуропалық бөлімінің орта алқабында өсірілетін шиенің бір сорты. Июльдің бас кезінде ерте піседі. И. Мичурин бұл сортты екі түрлі жеміс өсімдігін (Владимир шиесі мен Қызыл шиесі) будандастыру арқылы өсіріп шығарған. «Краса севераның» анасы — ерте піскіш Владимир шиесі, атасы — қызыл шие.

Кузьмин шиесі, Лавршие, Ливен шиесі, Алшақ шие — көбінесе оңтүстікте өседі. Июльдің аяғы мен августың басында піседі.

Люб шиесі — Ресейдің еуропалық бөлігінің орта алқабында, Кавказда және Украинада өседі. Июльдің аяқ кезі мен августың басында піседі.

Малоярослав шиесі, бадам шие, Миртжапырақ шие, Мичуриндік мықыр шие, Мичуриндік өсімтал шие — Самара дала шиесінің аналығын мичуриндік мықыр шиенің тозаңымен будандастырғаннан кейін алынған жаңа сорт. Мичуриндік өсімтал шие 1887 ж. бірінші рет жеміс бөрген. Мономах шие, Остгейм шиесі, Украинада, Белоруссияда, орталық қара топырақты алқапта өседі, шілде піседі.

Пенсильван шиесі (Prunus pensilvanica) — Америкада өсетін шиенің бір түрі, бойы ұзын, шиесі ұсақ, өте түсімді.

Құмшиесі (Prunus Besseyi), Подбельский шиесі, Полевка шие — мичуриндік жаңа шиенің бір сорты. Жыл сайын мол енім береді. Жемісі ірі. Ағашының бойы 2 м. Аязға төзімді. Тез өніп-өсіп, жедел кебейеді: бір түбі жыл сайын айналасында 10—50 тамыр атпаларын шығарады, бұларды көктемнің бас кезінде қазып алып басқа жерге отырғызса сол жылы жеміс береді. Сөйтіп алғашында отырғызылған 10 түптен 5 жылдың ішінде 500 түп толық бағалы шие өсіруге болады.

Полевка шие телусіз-ақ (қара: Прививка) жеміс шығарады. Осы қасиет Идеалда да бар. Ерте піскіш шие — Краса Севера деген шиенің екінші генерациясынан алынған сорт. «Краса севера» шиесіне қарағанда бұл сорт 1,5 апта ерте піседі.

Дала шиесі (вишня степная) — ұзындығы 50— 150 см болатын бұта. Тамыр атпалары көп болады. Жемісі ірілі-майдалы, түсі күлгіндеу де, күрең де және қара да болады. Дала шиесі көбінесе Оралда, Батыс Сібірде, Ресейдің қара топырақты және орта алқаптарында өседі. И. Мичурин Дала шиесін селекцияда пайдаланып, одан «Мичуриннің өсімтал», «Идеал», «Полжир», «Полевка» және баска жаңа сорттарын өсіріп шығарды.

Уйма шие (вишня уйма) — И. Мичуриннің өсіріп шығарған аласа бойлы жаңа сортты шиесінің бірі. Уйма шиенің қолайлы жері: жемісі жинауға ыңғайлы келеді, солтүстікте де өседі. Украин шиесі — шілде айында піседі.

Шепалы шиесі (вишня шепалинская), Шпанка шиесі — Воронеж және Курск облыстарында өсірілетін шие. Июль айының бірінші жартысында піседі.

Шубин шиесі (вишня шубинка) — Москва және Иванов облыстарында өсіріледі. Июльдің аяғы мен августың басында піседі.

Юбилейлік шие — мол өнім беретін шие.

Жапон шиесі — бұтақтары жіңішке, бойы 120 см-дей бұта. Жабайы күйінде Қиыр Шығыста, Мичуринскіде және Красноярскіде өседі. Жемісінің түсі алқызыл, дәмі қышқылдау, көлемі ұсақ. Мұраппа қайнатуға ғана жұмсалады.

Американың құм шиесі (Prunus Besseyi W. немесе Western sand Ch.) — Американың аязға төзімді шиесінің бір сорты.. И. Мичурин Американың құм шиесін телуші ретінде де пайдаланған, сонымен бірге туысаралық будандастыру мақсатымен де оны Қытай алхорысымен шағылыстырып, олардың арасынан жаңа сорт алған.

Дереккөздер

• Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев