Шыңжаңдағы ақтар қозғалысы

Шыңжаңдағы ақтар қозғалысы Кеңес өкіметіне қарсы бағытталды. Ресейдегі 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін кеңес өкіметін мойындағысы келмеген адамдар өз отанынан тыс жерлерге көше бастады. Олардың бір тобы Ресей империясының шет ел елшіліктеріндегі, консулдықтарындағы дипломатиялық ресми қызметкерлер еді. Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Құлжа, Шәуешек және Қашқарда орналасқан Ресей консулдықтарының қызметкерлері де кеңестік билікті мойындаудан бас тартты. Олар ақ гвардияшыл жасақтарға көмектесіп, жасырын ұйымдар арқылы шекара маңында арандатушылық іс-әрекеттер ұйымдастырып отырды. Азамат соғысына, ақ гвардияшылардың арандату әрекеттеріне байланысты Ресей мен Шыңжаң арасындағы сауда-саттық көлемі күрт төмендеп кетті. 1919 ж. Батыс Қытай мен Ресейдің сыртқы сауда айналымы үш-тен бірге азайды. 1919 ж. 18 желтоқсанда Ташкенттен жергілікті кеңестік басшылар Құлжа мен Қашқардың губернаторларына үкімет атынан хат жолдады, Қытай үкіметі орындарынан ақ гвардияшыларды қару-жарақпен қамтамасыз ету саясатын тоқтатуды, сауда қарым-қатынастарын қалпына келтіруді өтінді. Олар кеңес өкіметінің Сібірді Колчак әскерлерінен тазартқанын, өздерінің басқа да қол жеткізген жеңістері туралы хабарлап, Қытай шекарасынан өтіп кеткен ақ гвардияшыларды бірлесіп жоюды, осы мәселені талқылау үшін Ташкентке келіссөздер жүргізуге Қытай өкілдерін жіберуді өтінді. Бұл хатқа 1920 ж. 3 наурызда Шыңжаңның сыртқы істер жөніндегі өкілетті өкілі жауап берді. Онда шыңжаңдық басшылар ақтарды күшпен Ресейге қайтара алмайтындығын, өйткені Қытай өкіметі Ресейдегі соғыс туралы бейтарап саясат ұстанып отырғанын, бірақ провинцияның жерінде ақтар отрядын жергілікті тұрғындар есебінен толықтыруға жол берілмейтіндігін мәлімдеді. Шыңжаңда негізінен атаман А.И. Дутов басқарған Орынбор казак әскері, ген. Бакичтің 4-атқыштар дивизиясы мен Жетісу армиясының қолбасшысы генерал-майор Б.В. Анненков әскерінің қалдықтары шоғырланды. Бұл әскери күштерге Түркістан майданы әскерлерінің тықсыруымен Жетісу арқылы шегінген ақ гвардияшылардың шағын топтары келіп қосылды. 1921 жылдың көктемінде Шыңжаңда 50 мыңдай жақсы қаруланған, азық-түлік, киім-кешекпен қамтамасыз етілген Ресей солдаттары мен офицерлері шоғырланды. Қытайдың Ресейдегі оқиғаларға бейтараптық саясатын жариялауы, жергілікті өкімет орындарының әлсіздігі, олардың кеңес өкіметін әлі де ресми жолмен мойындамауын пайдаланған ақ гвардияшыл атамандар Шыңжаңды кеңес өкіметіне қарсы шабуыл жасау плацдармына айналдырмақ болды. Олардың Қазақстан мен Қырғызстанға шабуыл жоспарларын дайындауға Ресейдің Құлжа мен Қашқардағы бұрынғы консулдары Люба мен Успенский және ағылшындардың барлау қызметі жәрдемдесіп отырды. Бірақ өлкедегі аса қиын саяси және экон. ахуалдан шығу үшін Шыңжаңдағы жергілікті қытай өкіметі шекараның арғы бетіндегі Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасымен тату көршілік қарым-қатынас орнатуға мүдделі болды. Кеңес өкіметі де өз тарапынан Шыңжаң губернаторларына бірнеше рет хат жолдап, өлкедегі ақ гвардияшыларды тұтқындау, қарусыздандыру жөнінде өтініш білдірді. Ал ақ гвардияшылар жасақтары Жетісудың елді мекендеріне шабуыл жасауын тоқтатпады. Оған қоса Жетісу мен Батыс Сібірде қалып қойған ақтардың шағын топтары шекараға қарай бет бұрып, Дутов пен Бакич әскерлеріне қосылуға әрекеттенді. Жағдайды жіті бақылап отырған атаман Дутов Семей облысына қарсы ірі шабуыл жоспарын әзірледі. Бакичтің әскері Шәуешек қаласына жақын жерге, Анненков әскері Құлжа қаланың маңы мен Баратола өзеннің жағасына жақындатылды. Атаман Дутовтың әскери штабы Сүйдін қаласына орналасты. Бакич өзін “Ресей жоғарғы өкіметінің өкілі” деп жариялады. Дегенмен, көп ұзамай Анненков әскеріне азық-түлік беруден бас тартқан жергілікті өкімет орындарымен шиеленіске түсіп, тұтқындалды да, әскері толық қарусыздандырылды. 1921 ж. 6 ақпанда кеңес барлаушылары атаман Дутовты өз штабында атып өлтірді. Осыған байланысты ақ гвардияшыл әскерге қолбасшылық етуді Бакич өз қолына алды. 1921 ж. сәуірде Бақтыға келген Шыңжаң әкімшілік өкілі кеңес өкіметімен ақ гвардияшылар мен азаматтық қашқындарды қайтару жөніндегі мәселені талқылады. 1921 ж. мамырда Новиков басқарған топ Қытай өкіметінің қаруды тастау жөніндегі талабын орындамай, Бакич әскеріне қосылды. Бұл Тарбағатай аймағындағы жағдайды шиеленістіріп, кеңес өкіметі жағынан да, қытай жағынан да мәселені тез арада шешуді талап етті. Жергілікті қытай өкіметі өз күштерімен Бакич пен Новиков әскерлерін талқандай алмайтынын мойындап, кеңес өкіметінен көмек сұрауға мәжбүр болды. Сөйтіп, ақ гвардияшыларды залалсыздандыру мақсатында Тарбағатай өлкесіне Қызыл Армия бөлімдерін енгізу жөнінде мәміле жасалды. Келісім бойынша “Кеңес әскерлері Қытай азаматтарының мүдделеріне қайшы келмейтін халықаралық құқық тәртібін сақтайды және бандыларды талқандаған соң бірден өз аумағына қайта оралады” деп шешілді. Қызыл Армия бөлімдері жүргізген әскери қимылдардың нәтижесінде Бакич әскері жеңіліске ұшырап, Алтай округіндегі Сарысүмбеге қарай қашты. 1921 ж. 17 маусымда Шәуешек қаласының маңында Қызыл Армия жауынгерлері 1200 ақ гвардияшы мен көп мөлшердегі қару-жарақты қолға түсірді. Қару-жарақтың біраз бөлігі Шыңжаң үкіметіне берілді. Ақ гвардияшыларды толық талқандау мүмкін болмай қалады. Ол үшін қосымша әскер енгізу жөнінде жаңа келісім жасалу керек болды. Кеңес әскерлері Бақты арқылы Қазақстанға қайтып оралды. Бакич қайта күшейіп, Сарысүмбе қала тұрғындары мен қала маңындағыларды қорқыту арқылы жергілікті қару-жарақ қоймасын қолға түсірді. Ол өзін “Сарысүмбе округінің билеушісі” деп жариялады. 1921 ж. 12 қыркүйекте Шәуешекте ақ гвардияшыл бөлімдерді толық талқандау үшін Қытайға кеңес әскерлерін екінші рет енгізу жөніндегі жаңа кеңес – қытай келісіміне қол қойылды. Келісімге сәйкес Қызыл Армия соғыс қимылдарын Зайсаннан, ал Қытай әскерлері ақтардың ту сыртынан бастауға тиісті болды. 1921 ж. қыркүйектің соңында Сарысүмбе қала мен оның төңірегіндегі аудандар ақтардан толық азат етілді. Қызыл Армия бөлімдері өз еліне қайтып оралды. Кеңес – Қытай шекарасындағы тыныштық қалпына келтірілді. Шыңжаңды ақ гвардияшылардан тазарту арқылы кеңес өкіметі өз қауіпсіздігін ғана қамтамасыз етіп қоймай, Шыңжаңдағы ішкі саяси жағдайдың біршама тұрақтануына мүмкіндік жасады. Бірақ ол 1930 – 40 ж. кеңес өкіметінің Шыңжаңды өз бақылауында ұстауына алғышарт жасап берді.