Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері

Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері. Меншік барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік қатынас болып қаралып қашан болмасын ойшылар назарынан тыс қалмаған. Әр түрлі өркениеттер өкілдері меншіктің табиғаты туралы және оның қоғам дамуындағы ролі туралы өз пікірлерін ортаға салып өткен.

Идеалдық мемлекет ілімі

Көне грек әлемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеалдық мемлекет туралы ілімін дүниеге әкелген. Бұнда азаматтар өндіріс шарттарын бірлесіп иемденеді. Жалпы меншіктің артықшықтарын дәлелдеу адамгершілік — өнегелілік туралы ілімге негізделген болатын. Өнегелік — бұл мән және рух бірлік, біртұтастық деп мойындау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда, жалпыламалық болып табылады; өнегелілік бағытында қызмет ету адамгершіліктің белгісі; жеке меншік жеке адамнын мүддесін жалпы мүддеден жоғары ұстайды, әр адам тек өзі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан жеке меншік өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.

Жеке меншік ілімі

Көне Римнің цивилизациясы басқа болды. Бұнда жеке тұлға тұңғыш рет өзінің жалпыламалық бірлігінен бөліне бастады, индивидуалдық дамуға кедергі болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке артықшылық көрсетіліп, оны мойындау орын алды.

Римнің идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті. Реформация Батыс әлемінде өмір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған, протестант этикасының ықпалымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам және таптық мемлекет теориясын табиғи құқық деп түсінетін, жеке меншік ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік "меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.

Қазақстандық цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің идеалдарына жақын болатын. Кәсіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал дүниеқорлық , пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.

Адамгершілік, өнегелілік бірлік және руханилік деп саналып түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің ұштасуына, үйлесіміне назар аударылатын,үміт артылатын.

Экономикалық жүйе

Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәндік қасиеттері экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық жүйе халықтың шаруашылық практикасының нақты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше құрылымын бейнелеп көрсетеді. Бұнда халықтың шаруашылық дағдысы, дәстүр-салты, рухани қал-жағдайы, оны құрметтеп бағалайтын жәйттары және өмірге, дүниеге деген ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері бейнелейтін мәдениетке сай келеді.

Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономиканы реформалағанда солармен есептесу керек.

• Бір жақтан, экономикалық жүйе сыртқы ортамен зат жөне қуат айырбастасып отыратын ашық жүйе болады, әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементтерін жаңаландырып отырады, т.б.
• Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени қүбылысының бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің осы типін ұдайы ендіруге мақсатталады.

Сондықтан ол қатал, тұйық жүйе болып өрекет етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа экономикалық жүйелерде қолданылу мүмкіндігі төмен, шектелген болады. Бұл экономикалық жүйенің этникалық байланыстарын және оның өркениеттік тұтастығын бұзбай сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін, осы қоғамның тұрақтылығын және оның өзін-өзі ұдайы өндіру қабілетін сақтауға ат салысатын, экономикалық жүйенің әдет-ғұрыптары, салты т.б. атқарады.

Қоғамдық өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сыртқы ортамен тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңашыл жағдайлармен толықтырылып жетіле беруіне көмектеседі. Бұл ішкіжүйелік өзгерістердің жүруі арқылы жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа келуі мүмкін. Экономикалық ғылымда «экономикалық үлгі» деген түсінік қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде түп нұсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.

Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі Ресей құрамында болғаны мөлім) өркениеттің Батыс еркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптасқан экономикалық үлгілер арқылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпыресейлік нарықты аралас экономиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX ғасырда осы екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық типті экономиканы сыйлады. Енді осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиеттермен есептесе жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық үстемділік пен оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, рөлі және мемлекеттің экономикалық рөлімен есептесіп.

Таза капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр экономикалық бірлік өзінің табыстарын көбейту қызметтерін өз шешімдеріне сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін бәсекелестікті жандандырады, бірақ әр келісім көлемі ұсақ болғандықтан, олар сұраныс пен ұсынысқа әсер етпейді, сондықтан нарықтың ешбір субъектілері экономикалық үстемділік жүргізе алмайды. Сөйтіп, экономикалық үстемдік нарықтың тек өзіне тән элемент болып табылады. Осы жағдай нарыққа реттеуші рөл әпереді және баға дәрежесін белгілеудің өзі соның қасиеті болып табылады. Мемлекеттің рөлі өте шектелген болады.

Әкімшілік-бұйрық экономикасы қарама-қарсы приоритеттер орнатады:

• экономикалық үкімет, үстемдік бір орталықтан жүргізіледі;
• нарық экономиканы реттеуші болмайды;
• нарық субъектерінің орекеттері жалпы мақсатты орындауға бағыттандырылып, жеке-адам мүдделері жалпыламалыққа жүгіндіріледі;
• өндіріс шарттарына қоғамдық, немесе, жеке меншік болады.

Орталықтан жүргізілетін экономикалық үкімет әкімшілік-бұйрық тәсілдері арқылы жүргізіледі, ал иеленуде бөлу қатынастары приоритетке ие болады: иеленуге айналым арқылы жету бағынышты рөл атқарады. Негізгі экономикалық субъект мемлекет болады. Бұл жағдайда экономиканы басқаратын органдар иеленушілердің және өндірістік кәсіпорындардың қызметтерін өз қарамағына алады.

Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындағы шаруашылықтың ерекше құрылысы аралас экономика үлгісінің концепциясын қалыптастыруға әкеледі. Батыс үлгісімен салыстырғанда, осы үлгі, жетекші укладтың басқа укладтарды өзіне сіңіруі арқылы қол жеткен экономикалық құрылымның біркелкілігіне негізделмейді. Ол біртұтас организмнің әр бөлшектері ретінде қатар жүріп отыратын шаруашылық жүргізу формаларының көп түрлілігіне, шаруашылық іс-әрекеттердің көпауқымдылығына, экономикалық болмыстың көпполюстік болуына және оларда мәндік мағыналар бар екеніне негізделеді. Аралас экономика үлгісінің философиялық негізін К.Н. Леонтьев ашқан заңның қорытындысы құрайды: экономикалық құрылымның бірдей болмауы және шаруашылық жүргізудің формаларының көп болуы — бұл кемшілік емес, бұл әлі практикаға енбеген идея түріндегі дамудың ішкі көзі бар болғанының айғағы.

Батыс теоретиктерінің аралас экономика теориясына көзқарасы екі жақты деуге болады: аралас экономика теориясы бұлардың арасында кең қолданылатын, дүниеге бір бағыттан бір полюс деп қарап тану концепциясына сәйкес келмейді. Сонымен қатар, олар дамудың басым (жетекші), негізгі тенденциясы деп, еркін бәсекеден жетілмеген бөсекеге, таза капитализм экономикасынан бұйрық экономикасына жылжу екенін мойындайды. Айырмашылық тек бір полюстен екіншіге көшу қандай формалар арқылы жүруінде — капиталдың монополиясы, немесе, мемлекеттің монополиясы арқылы жүзеге асырылуында. Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-тендік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліхсіз өмір сүре алмайды, мүмкін емес. Егер Ресейдегі аралас экономика бастапқы құбылыс, ешкімді таңдандырмайтын қарапайым жағдай болса, Батыста ол біркелкі экономикалық құрылымға бағытталумен байланысты пайда болған, шаруашылық өмірдегі қайшылықтарды шешудің ерекше формасы болып табылады.

Батыста аралас экономика таза капитализмді ығыстыра бастады. Бір шектен екінші шекке ұрыну, жоғарыда аталған екі үлгілерге тән болады, ал аралас экономикаға тән емес. Батыста өнімді өндірушілер және өндіріс шарттарын сатып алушылар — ірі корпорациялар. Сондықтан экономикалық үстемдік (өкімет) ыдыратылмаған. Сонымен қатар, аралас экономикадағы экономикалық өкімет тоталитарлық сипатгамада болмайды, ол әкімшіл-бюрократгық өдіспен жүргізілмейді, сондықтан осы жағдайда болатын катынастар айырбас қатынастарына үстемдік жүргізбейді, оларды толықтыра түседі; материалдық ресурстарға меншік халықтық, мемлекеттік, жеке меншік түрлерінде болады; әр субъектінің іс-өрекеті өзінің мүдделерімен сәйкес жүргізіледі, бірақ қоғам колеміндегі ұнамды мақсаттар белгіленген болады. Мемлекет экономикада белсенді кызмет атқарады, мемлекеттік және жеке секторлардың іс-әрекеттерін болжайтын, жоспарлайтын және сәйкестендіріп отыратын жүйе болады.

Технократиялық өркениет тұрғысына қарағанда, дәстүрлі экономика даму дәрежесі төмен елдерге тән болады. Ол шынында экономикалық жүйенің бастапқы, тұңғыш типіне жатады, онын әр алуан түрі бар, өйткені салтқа, дэстүрге, ұлттық, мәдени, рухани тамырларға негізделеді. Бұнда меншіктің бірнеше түрлер: мен формалары пайдаланылады. Осындай экономикаға тән бірнеше қасиеттерді атап өтейік:

• экономикалық іс-қимылдар бастапқы, ең жоғарғы байлық деп есептелмейді;
• индивид алдымен өзінің бастапқы қауымдасының мүшесі болып саналады;
• экономикалық өкімет саяси өкімет пен қосылған, бірге жүргізіледі.

Дәстүрлі экономика өте тұрақты келеді. Оны реформалау оңай шаруа емес. Бұған дәлел, осы қоғамның табиғаты. Жеке адам әлеуметтік бірлестіктен бөлініп шықпаған жағдайда және экономикалық әрекеттер алғашқы нақты байлық деп мойындалмаған жағдайда, қоғамның тұрақтылығын сақтап қалу индивидті қорғау арқылы және оның осы статусын ұдайы өндіріп отыру арқылы жүзеге асырылады. Батыс типтес нарық экономикасына көшу дәстүрлі қоғамның тұрақтылығын күйретуге бағытталады. Бұның нәтижесінде тұрақтылықтың ескі шарттары құлдырап, жаңалары әлі жасалынбайды. Реформаны осылай жүргізу алдын ала оның нәтижесіз аяқталуына әкеліп соғады.