Энергия

Энергия[1] (гр. energeіa – әсер, әрекет) – материя қозғалысының әртүрлі формасының жалпы өлшеуіші.
Материя қозғалысының әртүрлі формалары бір-біріне айналып (түрленіп) отырады. XIX ғасырдың орта шенінде осы қозғалыстың барлық формалары бір-біріне белгілі бір сандық мөлшерде ғана айтылатындығы анықталды; осы жағдай “энергия” ұғымын енгізуге, яғни қозғалыстың әртүрлі физикалық формаларын бірыңғай өлшеуішпен өлшеуге мүмкіндік берді. “Энергия” ұғымы сақталу заңына бағынады (қ. Энергияның сақталу заңы, термодинамика). Энергия туралы түсінік мәңгілік қозғалтқыш жасаудың мүмкін еместігін дәлелдеуге байланысты пайда болды. Жұмыстың қоршаған ортадағы немесе жүйедегі белгілі бір өзгерістің (отынның жануы, судың құлауы және т.б.) нәтижесінде ғана орындалатындығы анықталды; дененің бір күйден басқа бір күйге ауысуы кезіндегі белгілі бір жұмыс істеу қабілеті оның энергиясы деп аталды.
Қозғалыстың әртүрлі формасына сәйкес энергияның да бірнеше түрлері бар (мысалы, механикалық энергия, химиялық энергия, электромагниттік энергия, гравитациялық энергия, ядролық энергия, т.б.) Физиканың даму процесінде энергия ұғымы нақтыланып әрі жалпыланып отырды. Энергия туралы ілімнің дамуындағы маңызды бір кезең үздіксіз ортадағы энергия қозғалысы мен “энергия ағыны” туралы ұғымның енгізілуі болды. Энергия ағыны деп энергия тығыздығы мен берілген ортадағы орын ауыстыру жылдамдығының көбейтіндісіне тең векторды айтады.
Кванттық физиканың дамуы энергияның квантталатындығы жайлы, яғни кейбір жағдайда жүйенің энергиясы тек дискретті (үздікті) мәндерді ғана қабылдайды деген фактіні дәлелдеуге мүмкіндік берді. Мұндай жағдай мысалы, сәуле шығару энергиясына, микробөлшектердің тербеліс және айналу энергиясына қатысты айтылады. Салыстырмалық теориясында энергия (Е) мен масса (m) арасындағы байланыстың (, мұндағы с – вакуумдегі жарық жылдамдығы) ашылуы физика үшін зор маңызды болды. Бұл қатыс әмбебап қатыс болып есептеледі. Сондықтан ол тіпті өте кішкентай микробөлшектің өзінде де әрқашан қозғалыстың белгілі бір түрі болатындығын көрсетеді. Мұндай қозғалыстың өлшеуіші өрнегі болады. Әсіресе бұл қатыстың ядролық энергетиканың дамуына байланысты іс жүзіндегі маңызы арта түсті. Энергия халықаралық бірліктердің жүйесінде (СИ) джоульмен, бірліктердің СГС жүйесінде эргпен өлшенеді. Ал ядролық және атомдық физикада энергияның өлшеу бірлігі ретінде электронвольт алынады.[2]
Энергияның түрлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Энергия бірнеше түрге бөлінеді:
- Кинетикалық энергия – қозғалыстағы дененің энергиясы
- Потенциалдық энергия – дененің орналасуына байланысты энергия
- Жылу энергиясы – заттағы бөлшектердің ретсіз қозғалысы нәтижесінде пайда болатын энергия
Кинетикалық энергия
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дененің қозғалысымен байланысты энергия кинетикалық энергия деп аталады. Денені үдету үшін орындалатын жұмыс оның кинетикалық энергиясын арттырады, ал үдетілген денемен орындалатын жұмыс оның кинетикалық энергиясының төмендеуіне әкеледі. Дененің кинетикалық энергиясы дененің жылдамдығының квадратына тура пропорционал. Кинетикалық энергия бір денеден екінші денеге беріледі, сонымен қатар ол өзінің формасын өзгертеді. Бір қалыпты қозғалатын дененің кинетикалық энергиясын динамика мен кинематика теңдеулерін қолданып,денені үдету үшін жасалынатын жұмыс ретінде анықтауға болады .[3]
Физикада механикалық ілгерілемелі қозғалыс басқа қозғалыс формаларына айналғанда, дененің массасы және оның жылдамдық квадраты көбейтіндісінің жартысын механикалық ілгерілемелі қозғалыстың өлшемі ретінде қабылдайды. Бұл физикалық шама дененің кинетикалық энергиясы деп аталады және Eк деп белгіленеді.
Потенциалдық энергия
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дененің потенциалдық энергиясы гравитациялық өрісте дене салмағы мен оның орналасқан биіктігінің көбейтіндісіне тең. Потенциалдық энергия белгілі бір деңгейге байланысты беріледі. Дененің энергиясының артуы мөлшері біз көтеретін биіктікпен салыстырғанда үлкен болып келетін, биіктігін анықтай алмайтын денелердің биіктігін ауырлық центрі арқылы анықтаймыз.[4]
Энергия көздері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Энергия көздері екіге бөлінеді:
- Жаңартылатын – күн, жел, су, геотермалдық энергия
- Жаңартылмайтын – мұнай, көмір, табиғи газ, ядролық отын
Жаңартылатын көздер экология үшін қауіпсіз болып есептеледі.
Энергияның сақталу заңы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Физикада энергия жоғалып кетпейді және ешқайдан пайда болмайды. Ол тек бір түрден екінші түрге айналады. Бұл — энергияның сақталу және айналу заңы деп аталады.
Энергияны үнемдеу
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Энергияны дұрыс пайдалану – экологияны қорғау мен табиғи ресурстарды сақтау үшін маңызды. Үйде жарықты өшіру, үнемдегіш құралдарды қолдану және жаңартылатын көздерге көшу — энергия үнемдеудің қарапайым тәсілдері.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
- ↑ “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- ↑ http://www.bilimland.kz/kk/#lesson=10701
- ↑ http://www.bilimland.kz/kk/#lesson=10710
![]() | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |