Қабуснама
«Қабуснама» — 1082-1083 жылдар iшiнде жазылған аса бағалы педагогикалық мәнi бар туынды.
Х-ХII ғасырда феодализм қоғамы едәуiр өркендеп, оқу мен бiлiмi, мәдениетi мен әдебиетi кемелдене түскен Орта Азия мен Иран өлкесi саяси-экономикалық, мәдени жағынан күштi дамиды. Бұл қауым Иран мәдениетiн арабтың және араб арқылы келген грек, Рим мәдениетiн, ipreлес үндi мәдениетiн бойына сiңiредi. Сонымен қатар саяси, таптық, ұлттық мәдени-әдеби тiл қайшылықтары шиеленicкeн орталық болады. Мiнe, осы жағдайда бүкiл адамзаттың мәдениетi мен әдебиетiн байытқан алып тұлғалар дүниеге келдi.
Абдулхасан Рудаки, Әбiлқасым Фердоуси, Омар Хайям, Насыр Хосрау, әл-Фараби, Әбу-али-Ибн Сина, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұни, Абурайхан Әл-Бируни, Мұхамед Хорезми, Ахмед Иүгінеки, Низамул Мүлiк сияқтылардың ғылыми еңбектерi түрлi, әдеби шығармалары сияқты «Қабуснама» да -ХI ғасырдың жемiсi.
«Қабуснаманың» авторы — Кайқаус Каспий теңiзiнiң оңтүстiк жағалауында мекендейтiн Гилан ру-тайпасының ұсақ феодал семьясында (1021-1022 жылдарда) дүниеге келедi.
Кайқаус 63 жасында «Қабуснаманы» өзiнiң ұлы Гиланшахқа арнап жазады. Өзiнiң қартайғанын баяндай келiп: «Мeнің дүниедегi жиып-терген ең қымбат асыл заттарым — саған арнап жазған осы үгiт-насихат кiтабым», -дейдi.
Орыс және батыс педагог-ғалымдары бала тәрбиесiне, оның мiнез-құлық, этика мәселелерiне қаншалықты көңiл белсе, шығыс ғалымдары да бала тәрбиесiне соншалықы үлкен мән берiп отырған.
Шамсал Маолий Қабус қатал, зұлым болғанымен өз заманындағы феодал үстемдiгiне қажеттi барлық iлiмдердi үйрендi. Ол әpi әдебиетшi, әpi ақпа ақын едi. Фарсы, араб тiлiнде өлеңдер жазатын. Классикалық араб тiлiнде жазылған «Намалардың» авторы болды. Сонымен қатар ол өз қол астына белгiлi ғылым, әдебиет, мәдениет қайраткерлерiн топтастырды және Жүржаниидi ipi мәдениет орталығына айналдырды.
Қабустың нeмepeci Кайқаус та өз заманының көп жағдайынан хабары бар зиялылардан едi, өз дәуiрiнiң iлiмдiлерiнiң қатарында болып, музыка және табиғаттану iлiмiне зор құштарлықпен көңiл аударды. Оның көптеген ғылымдардан хабары болғаны автордың «Қабуснама» шығармасынан жарқырап көрiнiп тұрады.
Кайқаус «Қабуснаманы» жазар алдында өзiнен бұрын өткен ғалымдар мен зиялылардың шығармаларымен кеңiнен танысады. Өткен дәуiрде жазылған педагогикалық шығармаларды оқып шығады, өз дәуiрiндегi мәдени орталығы бар мемлекеттермен танысады. Бұхар, Самарқанд, Хорезм өлкесiнде болып және ол жердегi ғалымдармен сұхбаттасып, олардң ғылыми-тәрбиелiк пiкiрлерiнiң жиынтық айнасындай «Саһодатнама» және «Рушнойнама» шығармаларына назарын ерекше аударады.
Сондықтан да «Қабуснама» тәлiм-тәрбиелiк мәнi жағынан ХI ғасырдағы шығыс педагогикасы тарихында аса құнды шығармалар қатарынан орын алды.
Қабуснама 1432 жылы түpiк тiлiне, 1786-1787 жылдары — ұйғыр тiлiне, 1881 жылы — нeмic және татар тiлдерiне, 1886 жылы — француз, орыс тiлдерiне тәржiмәланады. 1953 жылы шығыc әдебиетiн зерттеушi атақты ғалым Е.Э.Бертельс екiншi рет орыс тiлiне аударған. Парсы, тәжiк тiлiнен ecкi өзбек тiлiне Алишер Науаидан соңғы өзбектiң атақты ақыны Огахи 1860 жылы тәржiмелейдi.
Ecкi өзбек тiлiнде жазылған Огахи нұсқасы негізінде және оны толықтыру мақсатымен орыс тіліне аударылған Бертельс нұсқасын пайдалана отырып филология ғылымының кандидаты, республикаға еңбек сiңiрген ғалым қайраткерi Сүбiтай Далимов 1967 жылы және кейбiр өзгертулермен екiншi рет 1973 жылы қазiргi өзбек тiлiне аударып, жариялады.
Тұрсынәлі Айнабеков осы 1973 жылы өзбек тiлiнде шығарған нұсқасы негiзiнде қазақшалап, кейбiр тарауларын 1898 жылы Қазан баспасында басылып шыққан Әбунасыр ұлы Әбдiхайымның (Хайюм-Насрий) татар тiлiндегi нұсқасынан аударып, толықтырған.
Бұл басылым 1992 жылы "Балауса " баспасында жарық көрді.