Қазақ-орыс қатынастары

"Әбілқайыр хан"

“Қазақ-орыс қатынастары”, “Казахско-русские отношения в 16 – 18 вв.” – екі томдық құжаттар жинағы.

1961 – 64 жылдары орыс тілінде жарық көрген. 1-томға (1961), 16 ғасырдың аяқ кезінен 1738 жылға дейінгі кезеңді қамтитын, әр түрлі архивтерден алынған 276 құжат енгізілген. Алғашқы құжаттар 16 ғасырдың аяқ кезіндегі қазақ ханы Тәуекел мен Московия билеушілері арасындағы келісімдер, І Петр патша тұсындағы “Қазақ-орыс қатынастары” жөнінде сөз болған. Оның ішінде Қайып хан мен Петр әкімшілігі арасында жазысқан хат алмасулар кіргізілген. Көптеген құжаттарда 1731 жылға дейінгі “Қазақ-орыс қатынастары”, атап айтқанда: қазақ-жоңғар соғыстары, “Ақтабан шұбырынды” кезеңі, қазақтардың Орта Азия елдеріне көшкен кездегі аса қиын жағдайы және кейбір саяси қайраткерлер жөнінде деректер берілген. А.И. Тевкелевтің жүргізген күнделік-журналынан үзінділер: орыс бодандығына Әбілқайыр ханның, Жәнібек, Бөкенбай, Есет, т.б. батырлардың көзқарастары, орта жүз қазақтарының, соның ішінде Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтанның Ресей бодандығына өту себептері, қазақ халқының саяси, әскери, шаруашылық жағдайлары айтылады. Кейбір құжаттарда сол кезеңдердегі қазақ билеушілерінің көршілес мемлекеттермен байланысы, сауда қатынастары, қалалар мен елді мекендер көрсетілген. 18 ғасырда қайраткерлердің саяси қызметі жан-жақты ашылады. Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай, Нұралы хандар, Барақ, Батыр, Ерәлі, Әбілпейіз сұлтан, Жәнібек, Есет, Қабанбай, Бөгембай, т.б. батырлар, Қазыбек, Төле, т.б. билер, Ресей елінен І Петр, Анна Иоановна, Елизавета, Екатерина ІІ, Орынбор мен Сібір губернаторлары, елшілер, аудармашылар, т.б. қайраткерлердің “Қазақ-орыс қатынасына” сіңірген еңбектері жайлы кең мағлұматтар береді.

Жинақтың 2-томына (1964) Ресей империясы құрамындағы Қазақстан жөніндегі 359 құжат жинақталған. Онда Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қазақтардың қатысуы, Кіші жүз саяси қайраткерлерінің Ресеймен байланысы, Сырым, Исатай-Махамбет, [[Есет, Жанқожа, Кенесары бастаған көтерілістер қамтылады. Көптеген құжаттар Абылай ханның Ресеймен, көрші мемлекеттермен байланысына арналған. Бұған қоса Ұлы жүз қазақтарының тұрмыс-тіршілігі, қазақ ауылындағы жер, қаржы, салық жүйелері, өндіріс орындары, т.б. экономикалық мәселелер жөнінде дерек береді. Оларды жинақтауды орталық мемлекеттік архив пен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнологиялық институты мамандары атқарған. Жинақ материалдары белгілі бір идеологияылқ мақсатпен сұрыпталған.