Қалқаншамаңы, айырша және бүйрекүсті бездері

Қалқаншамаңы, айырша және бүйрекүсті бездері Қалқаншамаңы бездерін ғалымдар көпке дейін қалқанша бездің бір бөлігі деп келген. Кейін жеке бөліп алып зерттегенде (1924) олардың қалқанша безден бөлек екені анықталған. Бұл бездер паратгормон бөледі.

Құрылысы: Бездердің екеуі қалқанша бездің жоғарғы жағына, екеуі төменгі жағына жабысып, оған жанаса орналасқан. Қалқанша безге жақын жабыса орналасқанымен құрылысы мен қызметі мүлдем өзгеше. Бездердің үлкендігі асбұршақтай, салмағы 20-50 мг. Ересек адамда өр бездің ұзындығы 6-8 мм, ені 3-4 мм, калыңдығы і 2 мм. Ер адамда салмағы 30 жасқа дейін, ал әйелдерде 46-50 жасқа дейін өседі.

Қызметі: 1) бездерден бөлінетін гормондар қан мен ұлпа сұйықтығындағы фосфор мен кальцийдің мөлшөрін реттейді;

2) 1 құрамындағы кальций мен фосфордың ішекке тез сінуіне әсер

3) денеден кальций мен фосфордың зөр мен нежіс арқылы жұлуын камтамасыз етеді. .

Ауру белгілері. Егер ағзада паратгормон жетіспесе алып тастаса, қандағы кальцийдің деңгейі азайып, фосфор мөлшері артады. Орталык жүйке жүйесінін қозғыштығы жоғарылайды да бұлшықеттер сіресіп қалады. Қалқаншамаңы бездерінің ісуінен паратгормон шамадан тыс артық бөлінсе, сүйекте мүлдем азаяды. Сүйектер қисайып, сынғыш келеді, каптамырларда бауыр мен бүйректе, мида кальций көп жиналады, Мұндай жағдайда қалқаншамаңы бездерінің зақымданған жерін хирургиялық жолмен алып тастайды немесе рентген сөулесімен емдейді. Қалканшамаңы бездерінің жүмысы бүйрек пен сүйек ұлпасындағы кальций мен фосфордың алмасуымен тығыз байланысты.

Айырша без (тимус) кеуде қуысында кеңірдектің жоғарғы ұшын жауып тұрады. Адамның балалық шағында ірі (30 г) болады. Жыныстық жетілуден кейін кішірейеді (20 г).

Қызметі: бұл без тимозин гормонын бөледі, ол ағзада иммундық жүйенің орталық мүшесі болып саналады. Тимозин гормоны жетіспесе, ағзаның иммундық қасиеті төмендейді. Көкбауырдың мөлшері кішірейіп, қандағы лимфоцит жасушалары аэайып, қарсыдене түзілмейді (13-сурет).

Бүйрекүсті бездері. Құрылысы: бұл - бүйректің жоғарғы ұшына орналасқан жүп бездер. Біреуінің салмағы 6-7 г, екеуін қоскандағы салмағы шамамен 12-14 г. Он, жақтағы бүйрекүсті безінің пішіні - үш бұрыш, сол жактағының пішіні — жарты ай тәрізді. Бездердің сыртын бүйрекпен қоса тығыз майлы қабық қаптайды. Бүйрекүсті бездері сыртқы қыртысты қабаттан және ішкі боз (милы) қабаттан тұрады. Ішкі қабаты бездің дәл ортасында, шамамен без ұлпасының 10%-ын құрайды. Сыртқы қыртысты қабаты 90%-ын алып жатады. Бүйрекүсті бездерінен көптеген гормондар түзіледі.

Қызметі: 1) бездің қыртысты қабатынан түзілетін гормондар (кортизон) көмірсудың алмасуын және оның нәруыздың түзілуін реттейді;

2) тұз және су алмасуын қамтамасыз етеді;

3) қан мен басқа ұлпалардағы натрий, калий және хлордың қалыпты мөлшерін реттейді;

4) жыныс мүшелерінің дамуына да әсер етеді. Бездің ішкі милы қабатынан адреналин гормоны бөлінеді. Адреналин қан қысымын жоғарылатады; жүректің жиырылу ырғағын жиілетеді; қанда глюкозаның мөлшерін арттырады; бауырдағы гликогеннің мөлшерін азайтады; қанның үюын тездетеді; ұлпаның оттегін қабылдауы жыл-дамдайды; қуық пен ауатамырлардың бұлшықеттерін босаңсытады. Адреналин - жүйке жүйесінің бақылауымен бөлінетін гормон. Адамның көңіл күйі күрт өзгерген кезде адреналин көп бөлінеді. Сондықтан оны кейде «көңіл күй» гормоны деп те атайды.

Бүйрекүсті бездерінің қыртысты қабаты жарақаттанса немесе гормондары аз бөлінсе (жетіспесе): 1) қанда натрий мен хлордың мөлшері төмендеп, калийдің мөлшері артады;

2) су мөлшері азайып, қан қысымы төмендейді;

3) қанда қанттың және үлпаларда гликогеннің мөлшері азаяды.

Бүйрекүсті бездерінің қыртыс кабаты қызметі нашарлауынан және жарақаттануынан туатын ауру Аддисон ауруы деп аталады. Бұл ауруды 1855 жылы ағылшын дәрігері Т.Аддисон алғаш рет сипаттаған.

Аурудың белгілері: ауру адам өте әлсіз болып, тез шаршайды; қан қысымы темен (70/30 мм сын. баг.); асқа тәбеті тартпайды; терісі қола түсті (бозғылт) болып өзгереді. Бұл аурудың екінші атын «цола ауруы» дейді (теріде жиналатын пигментке байланысты). Асқынбай тұрғанда ауруды құрамында натрий мен көмірсулары көп, калийі аз тағаммен емдейді.

Біз ішкі секреция бездерінің кейбіреулеріне ғана тоқталдық. ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды емдейтін дәрігерді эндокринолог дейді.