Қаражар ұрысы

Қаражар ұрысы, 1916 ж. Жезқазған-Ұлытау өңіріндегі жергілікті халықғың патшалық тәртіпке қарсы көтерілісі. Көтерілісті басу үшін 1916 ж. 14 тамыз күні Атбасардан сапында 400-дей әскері бар полковник Иванов Ұлытауға қарай шықғы. Әскер Терісаққанды бойлай жүріп сегіз күннен кейін Қоскөлге, одан әрі Қарсақбайға жетті. 12 қыркүйекте Қарсақбайдан шығыска таман 60 км жерде жазалаушы әскер барлаушылары мен сарбаздар арасында алғашқы қақтығыс болды. Қазақтар 2 адамынан айырылды. Жазалаушы өскердің негізгі күші Жезқазғанға келіп, 6-7 күн тынығуға тоқтады. Қазақ сарбаздары ауылдарын Сарысу, Баятсай, Бетпақдала, Қызылжыңғыл жаққа суыт кешіріп жіберіп, жауды Қаражарда күгіп алмаққа бекінді. Қаражарды тандап алынуында оның стратегиялық маңыздынығы жапы. Осы ұрысқа қатысқан Жандәулет Ахметов «Қаражарды тандап алуымыздың өзінде мән бар еді. Бүйраттау екі өзенінің қосылған жері, қаулап ескен ну орман, калың камыс, біздің тұтқиылдан айқасқа араласуымызға қолайлы еді» деп есіне алады. Осы шайқаска 1500-дей қазақ сарбаздары әзірленді. Көтерілісшілердің жоспарынан хабардар болған Иванов әскерімен 19 қыркүйекте Қаражарды бетке алды. 23 қыркүйек күні таң ата екі қол Қаражарда кездесті. Иванов 20 қазақты пулеметпен ортаға калдырып, қалған өскерін екіге бөліп, қазақтарды қос қапталдан қоршауға алмаққа бекінді. Ұрыс бірнеше сағатқа созылды. Әскер саны аз болғанымен қаруы мықты өскердің кардай боратқан оғына төзбей сарбаздар шегініп кетті. Сарысуды бойлай он шақырымдай сарбаздардың ізіне түскенімен ешкімді таба алмай жазалаушылар кейін қайтты. Омбы Әскери округінің штаб бастығы А. Таубе Бас пттаб бастығы П. Аверьенковка 4.10.1916 ж. жөнелткен жеделхатында Қаражар ұрысы туралы айта келіп қазақтар жағынан:

«80 адам өліп, 49-ының денесі ұрыс алаңында калған, олар 30 шақғы ауыр жаралынарын өздерімен бірге алып кетті. 14 атөлген, 17-сі қолға түскен. Ал патша әскері жағынан 1 қазақ басынан жараланған, 1-і із-түссіз жоғалып кеткен, 2 ат жараланды», — дейді.

Осы ұрысқа катысқан сарбаздар Ш. Далабаев, Ж. Үстабаев, Ж. Ахметовтер естеліктерінде 17 сарбаз ғана ажал құшты деп жазады. Қаражардан оңтүстік-батысқа таман Жариін деп аталатын жерге осы ұрыста қаза тапқан сарбаздар жерленіп, халық ол жерді «Шейіт» атап кеткен. Қаражар ұрысы Жезқазған мұражайындағы диорамада бейнеленген.