Қарақұл батыр
| Қарақұл батыр | |
 | |
| Туған жері |
Жетісу өңірі |
|---|---|
| Ұлты |
Қазақ |
| Қызметі |
Батыр. Қолбасы |
| Әкесі |
Татан Қалқаманұлы |
Қарақұл батыр немесе Қарақұл Татанұлы — Ұлы жүз Албан руының Шыбыл тармағынан тарайтын Татан батырдың ұлы.
Қарақұлдың атасы Қалқаман Өтейұлы да, әкесі Татан Қалқаманұлы да жоңғарлармен соғыс кезінде ерекше ерлік көрсетіп, осы жолда шейіт болған ірі батырлар еді.
Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақұл батыр, шамамен 1682 жылдары Жетісу өңірінде дүниеге келген.
Жау қастандығының салдарынан әкесінен жас қалған Татан батырдың Өмірқұл, Қарақұл, Майлыбас атты үш ұлына алдындағы жалғыз әпкелері Қарашаш қамқор болып өсіреді. Себебі, Қарашаш қыз он бес жасқа толмай жатып Татан батырдың жұбайы, шешеміз де қайтыс болған еді. Әкесінен жас қалған Қарақұлды үй сыртындағы, ел арасындағы жұмыстарға, сол заманда Қоңырбөріктің басшысы болған, сөзін ұстаған, сабасында үйрек жүзген Тама байдың баласы Сейітқазы би тәрбиелеген.
Жастайынан өжет, батыл болып өскен Қарақұл он төрт жасқа толар толмастан өз ағайындарына болсын немесе жауларына болсын кеткен есесін, кегін жоқтай бастайды. Қарақұлдың атасының, әкесінің батырлығын, қайсарлығын білетін және Қарақұлдың өз басының көкжал болып өсіп келе жатқандығын көріп, сарапқа салып отырған ағайын да, жау да болашақ батырға ештеңе дей алмай талап еткенін орындайды. Атап айтар болсақ, Қарақұл қазақ-қалмақ жаугершіліктерінің негізінде өмірден ерте өткен ағасы Өмірқұлдан қалған нәмеңгері Таңсұлу шешемізді және әкесі Татанның құнын алу барысында Қалбике, Баранкүл шешелерімізді алады.
Осындай жағдайлардан бастау алған, Қарақұл бабамыздың қалған ұзақ өмірі елдік пен ерлікке, Отан қорғауға деген батырлыққа, ата баба әруағының алдындағы адалдыққа, ірілік пен кісілікке, парасаттылық пен адамгершілікке, болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілікке негізделген.
Батырлық жолында[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қоңырбөрік Қарақұл батыр бүкіл саналы өмірін тағы да арыдан айтсақ Тәуке, Болат, Абылай хандардың, Төле бидің, Наурызбай батырдың, беріден айсақ Әлмерек бидің, Ханкелді, Райымбек батырлардың бастауымен жаугершілікте өткізді немесе ел үшін, Отан үшін, жеткіншек ұрпақ үшін «Түнде бел шешіп ұйқтамады, күндіз күлмеді».
Жоғарыда айтқан, ел ағаларының бастауымен замандастары Малай, Қасқары, Өтеген, Жанай, Елтінді, Сатай, Аралбай, Есімбек, Шағаман, Қараш, Найманбай, Әжібай, Ердос, Шотан, Атығай және тағы басқа батырлармен бірге қазақ жерінің оңтүстігі мен оңтүстік - шығысын, шығысын жау қолынан азат етуге белсене араласты. Қарақұл батыр, қасиетті Түркістан өңіріндегі Бөген өзені бойындағы шайқастарға, Аңыраңқай шайқасына, Әулиета мен Алматы өңірлерінде, Тарбағатай өңірінде болған небір қанқасап соғыстарды бастан кешірген.
Ер есімі ел есінде[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Қырық жыл қырғын болса да, ажалы жеткен ғана өледі» деп айтпақшы осы соғыстардан аман шыққан Қарақұл батыр ұзақ жасап, жүз үш жасында, 1785 – інші жылдарда, Албанның аты әйгілі батыры Райымбекпен қарайлас, жалғаннан ақыретке жол тартқан. Биыл, туғанына 340 жыл, өмірден өткеніне 237 жыл толып отырған Қарақұл батырдың өмірден өткенінен кейін 9-10 ұрпақ ауысып кетсе де, әлі күнге ел есінде, ұрпақ жадында. Қарақұл батырдың атымен аталатын жер – су атаулары, Түркістан өңірі мен Жетісуда, Семей өңірінде, Қытай жеріндегі Текес тауларында сайрап жатыр.
Артында қалған ұрпақтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Алаштан аз болсам да, ағайыннан аз болмайын» деп тоғыз әйел алған. Бұл күндері ұрпақтары Жетісудағы Қулықтаудың солтүстігі мен оңтүстігінде, Шелек, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең, Шу өзендерінің бойларындағы елді мекендерде, Түркістан, Жезқазған, Қордай өңірі мен сол кісі армандаған мемелекет астанасында бір жерде толығымен, бір жерде шашырай орналасып өмір сүріп жатыр. Олардың арасынан, ертеректен бастасақ, Қарақұл батырдың баласы Досан, немерелері Әлібек Досанұлы, Сәлмен Бөгенбайұлы, Бедел Тоғарыстанұлы, Көкімет сияқты батырлар, Қоқымбай, Аппас, Қасаңбай, Қасен, Қайыңбай, Садығожа, Сарбас, Төлеңгіт, Тыныбай, Қырғызбай, Көпжан, Әден .... сияқты би - болыстар, ел ағалары Әбдібай, Есен, Сәкен, Рақыш, Адыбай ..... сияқты ақындар, молда Сыламжан Исаұлы, молда Нұрғожа, .... сияқты молдалар, Кенжебай мен Әуп, .... сияқты балуандар, Зәкір, ... сияқты домбырашылар, Белеу, ... сияқты емшілер, кеше ғана осы жолдардың авторы көзімен көрген, колхоз басқарған Намазбай, Арын Қуанбеков, Кемал Әденов, Әсет Ақылбеков, Қожақан, Әлдибай, ..... , еліне, жеріне жанашыр болған Құдайберген Жылқыбаев, еңбек ардагерлері Зәкір,... сияқты әкелеріміз бен ағаларымыз шықты.
Мақаланы дайындаған: Жанболат Тұрсынқожаұлы Қайыңбаев - Сүлеймен Демирел университетінің профессоры. Педагогика ғылымдарының кандидаты.