Қара тораңғы
| Populus euphratica | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||
| Populus euphratica Oliv. | ||||||||||||||
| Синонимдері | ||||||||||||||
|
Қара тораңғы (лат. Populus euphratica) – талдар тұқымдасының теректер (Populus) туысына жататын ағаш[1].
Ботаникалық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дiңi түзу, жуандығы кейде 1 м-ге жетедi, қабығы сарғылт-сұр, таспа тәрiздi сыпырылады. өркендерi бастапқыда нәзiк түктi, кейiн түксiз, түсi қоңыр сарғылт. Сәуiрде гүлдейдi, мамырда жемiс бередi.
Тораңғы топтанған тоғай (тораңғыл деп аталады) түрiнде де, жеке дарақ ретiнде де шөлдi-шөлейт аймақтарда, құмды қолат баурайларда, тұзды-сортаң тақырларда, өзен аңғарлары мен жағаларында өседi.
Сырт келбет-пiшiнi мен жапырақтары көгiлдiр терек е ұқсастау келедi. Тораңғы сол саялы ағаштың жабайы түрi iспеттес. Тораңғы отын орнына пайдаланылып құрып бара жатқандықтан, соңғы кезде Қазақстанның Қызыл кiтабына енгiзiлген.
Тораңғы — тұзды және құмды сусыз шөлдерде табиғи жағдайда өсе беруге қабiлеттi бiрден-бiр биiк дiңгектi, жапырағы мол ағаш. Ол ауаның жылылығына, желдiң күшi мен дымқылдың тапшылығына қарамайды.
Қоршаған ортасына тап осылай бейiмделiп үлгерген бұл ағаш шөлдi аймақтың күрт өзгерiстi континенттiк қатал жағдайына жақсы шыдайды. Ағаш жапырақтарының суды аз буландыруы, тамыр жүйесiнiң жақсы дамуы мен оның 10 метрден әрмен тереңдiктегi жер асты су көздерiнен нәр ала беретiнi оны осындай дәрежеге жеткiзген.
Тораңғы тамыр жүйесi жер бетiне жақындаған тұсында жан-жағына қарай жайыла тарап, аумағы 30 метрге дейiн барады. Бұл өскiн сегiзаяқтың өндiр өркенi сияқты сол шандыр тамырларынан тараған шыбықтары арқылы айналаға ұрпақ шашып, қанатын кең жаяды.
Сол сияқты мамыр айында гүлдейтiн жапырақтарынан ақ үпелек түрiнде ауаға ұшатын ұрықтарынан шамалы да болса майда өскiндер өсiп шығады. Бiрақ бұл жалпы мөлшердiң болмашы көлемiн ғана қамтиды. Ал, тек тамыр мен бұтақ қаламшалары арқылы бұл ағашты әсте көбейтуге болмайды.
Тораңғы жапырақтары ылғалды өте жақсы өткiзедi.
Мамандар тораңғы тамырында судың көп болатынын айтады. Шөл далада өсiп тұрған iрi ағаштардың түбiнде судың жиналып қалатыны жиi байқалады. Ол сулар ұдайы төмен қарай ағып, маңайына шыбын-шiркей жинайды. Мұндағы су мөлшерi 25 литрге дейiн барады екен.
Су ауаға шыққаннан кейiн қышқылданып, қан iспеттес қоңыр-қызыл түске боянады. Осылай ерекше үн шығаратын немесе қанға ұқсас су жинайтын қасиеттерiне орай жұрт тораңғыды ерекше киелi ағаш санайды. Қасиетi бар болса, бар шығар, тораңғыдың гүл шашып жатқан кезiнде оның көлеңкесiне жатып, ұйықтап қалуға болмайды деседi.
Қолайлы жағдай болса, тораңғы ағашының өте биiк те iрi болып өсе алады. Мысалы, Б.К.Скупченко 1952 жылы Балқаштың маңайынан биiктiгi 30 метрге жететiн, жуандығы 1,5 метр болатын тораңғыды көрiп, суретке түсiрiп алған.
Оның қандай көлемдiсi болмасын, құмды және тұзды топырақтарда орман алқаптарын көбейтумен қатар, сол табандар көшкiнiн тоқтатуға үлкен септiгiн тигiзетiнiмен бағаланады. Ғалымдардың мәлiмдеуiнше, әр тораңғы орта есеппен жыл сайын 1 тоннадан аса шаңды ұстап қалып, 1,5 мың литр оттегiнi айналасына бөлетiн көрiнедi.
Тораңғы — елдi мекендердi көгалдандыру мәселесiнде де таптырмайтын аса құнды ағаш. Ол бүгiндерi Қызылорда қаласындағы Оқушылар паркi мен барлық аудандар орталықтарының бiрқатар көшелерi бойларында көптен берi өсiп тұр.
Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған бұл өскiндi бүгiнде қазақ жерiнiң бiраз пұшпағы өзiнiң өрелi саясы санайды. Қазiр тораңғы (тораңғы деп те айтылады) тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
Борис Кузьмич Скупченко бiраз жылдар бойы Қазақстан Ғылым академиясында қызмет iстеп, тораңғы ағашының өсiп-өнуiн түбегейлi зерттеген. Осы бағыттағы iзденiсiнiң қорытындысы ретiнде ол 1952 жылы «Тораңғы теректерiнiң тұқым арқылы көбеюi» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясын қорғаған.
Жапырағының пішіні таспадай жіңішке немесе бүйректей домалақ болады. Қабығы сұрғылт түсті. Гүлшоғыры-сырға, жемісі- қорапша пішіндес. Тораңғы суды тамыры мен сабағына сақтайды. Сондықтан шөлге төзімді. Оны жиһаз бұйымдарын жасауға, құрылысқа пайдаланады. Егістікті қорғайтын орман өсіруде де маңызы зор. Тораңғы өз тіршілігін жойған кезде кесек- кесек болып қурап түседі.Тораңғы еліміздің шөлді өңірінде ерте замандардан өсіп келе жатқан қасиетті де, киелі ағаштың бірі саналады. Ол көбіне құрғақ далалы аймақтардың тақырлы, тұзды, борпылдақ сортаңды, құмдауытты, шөлейтті, шөлді алқаптарындағы өзен аңғарларында, бұйратты құм жоталарының арасындағы ойпаңдау жерлерде өсетін бірден-бір биік діңгекті ағаш.
Қазақ халқы тораңғы ағашын ежелден-ақ «шөл даланың падишасы» деп ерекше қастерлеп, оны отын ретінде отқа жағуға рұқсат етпейді, тіпті оны кесуге де болмайды деп есептейді. Өйткені тораңғы ағашының сұр-қоңырқай қабығына пышақ тисе, сыртына қызғылт түсті сөл бөлінеді. Сондықтан да тораңғының қанға ұқсас сөлін оның қанды көз жасы деп, оны кескен адамды тораңғының киесі ұрады деген сөздермен тыйым жасап, шөл даланың көркі болып саналатын тораңғыны көзінің қарашығындай қорғауды үнемі ұрпақтарына өсиет етіп қалдыруының танымдық та, тәрбиелік мәні зор.
Тораңғы ағашының қасиетін қолөнер шеберлері жақсы біледі. Тораңғының тек қурап қалған ағашынан қолөнер шеберлері әр түрлі бұйымдар жасайды. Мысалы, түркістандық шебер Гауһарбек Күнқожаев «Қасиетті көк түйе» атты композициялық керемет домбыра жасаған туындысының қондырғысын Сыр бойында өсетін қасиетті тораңғы ағашынан жасауында да үлкен мән бар. Кей жерлерде жеке-дара тораңғы ағашы өсетін алқаптар «әулиелі жерлер» деп аталады. Мысалы, «Бес тораңғыл әулие», «Үштораңғы», «Желтораңғы» және т.б. жер атаулары соның айғағы деп айтуға болады.
Халқымызда тораңғы ағашына қатысты көптеген сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, «бүрі төгілген тораңғыдай», «тораңғыдай толықсып», «шөлге біткен қу тораңғыдай», «кәрі тораңғыдай» және т.б. Сонымен қатар көрнекті халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтың «Бір түп тораңғы» атты повесіндегі басты кейіпкерді тораңғы ағашына теңеуінде де үлкен мән бар. Халқымыз тораңғы ағашының көлеңкесінде ұйықтап демалуға болмайды деп есептейді.
Өлкемізде өсетін тораңғы ағаштары бұдан 2 миллион жылдан бері өсіп келе жатқан тарихи әрі табиғи ескерткіш деп атауға да болады. Оның тамыры тарамданып әрі торланып өсетіндіктен «тораңғы» деп аталған деген де пікірлер бар. Жетісу өңіріндегі «Ақтау» деп аталатын алқапта да тораңғы өсетіні баспа беттерінде жазылды. Қазақ халқы тораңғы ағашы топтанып өсетін алқапты «Тораңғыл» деп атайды. Тораңғы ағашы туралы халық арасында аңыз-әңгімелер көптеп айтылады. Сондай аңыздың бірі тораңғы тоғайының түн қараңғысында сиқырлы ән салып тұруы періште қыздарының тораңғы тоғайының ішінде болады дегенді білдіреді.
Маман ғалымдардың пікірі бойынша, тораңғы (Майсупова, 2011) ағашы Тораңғы діңі жуан, жапырақ желектері мол жайқалып өсетін сәнді ағаш.
Қара тораңғы өлкемізде біршама кеңінен таралған. Ол Арал маңындағы шөлейтті, шөлді өңірлерден бастап, ендік бойынша Балқаш, Алакөл ойпаттарындағы ескі өзен аңғарлары мен жағалауларында, құмды төбелердің аралықтарындағы сортаңды, тақырлы жерлерде өседі. Қара тораңғының биіктігі –15-20 метр, діңінің диаметрі –1-1,5 метрге жетеді. Бұдан 61 жыл бұрын (1952 ж.) белгілі ботаник ғалым Б.К.Скупченко Балқаш көлі маңынан биіктігі – 30 метр, діңінің жуандығы – 1,5 метр тораңғы ағашын суретке түсіріп алған. Оның діңінің қабығы сарғыш сұр түсті болып келеді және оның қабықтары таспа тәрізді болып оңай сыдырылады. Жас бұтақтары мен өркендерінде орналасқан жапырақтарының пішіні әр түрлі болып келетіндіктен, қара тораңғыны кейде «түрлі жапырақты тораңғы» деп те атайды.[2]
Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Тораңғы Мұрағатталған 4 ақпанның 2008 жылы.