Қатысушы:Мерейнұр/зертхана

Сөйлемің құрылысын зерттейтін сала синтаксис екені белгілі. Олай болса, синтаксис саласын біз өзге салалардан бөліп қарастыра алмаймыз. Себебі, тілдегі кез-келген құбылыс бір-бірімен байланысты болып келеді. Ағылшын тіліндегі синтаксис жайлы мәселе көтергенде, алдымен тілдің табиғатымен тереңірек таныс болу қажет. Ағылшын сөйлемдерінің табиғаты күрделі болып келеді деп санаймыз, себебі сөйлемдердегі сөз тәртібі ережелерге қатаң бағынады. Сөздерді ретімен орнына сай қолдана білу қажет, өйткені бұл адамның ойын анық білдіруге көмектеседі. Сөйлемдерді дұрыс құрып қолдана білу - адамның тілдік мәдениетін білдіретін көрсеткіш. Ағылшын тілі ғасырлар бойы көптеген лексикалық, грамматикалық өзгерістерге ұшырап отырды. Сәйкесінше сөйлемдердің де құрылысы өзгерістерге ұшырап отырды. Бүгінде ағылшын сөйлемдері құрылымы бойынша жай және күрделі сөйлемдерге болып бөлінеді. Бұл мәселе грамматикалық тұрғыда жан-жақты зерттелуі тиіс. Бүгінгі күнге дейін ағылшын тілінің грамматикасына қатысты көптеген құнды деректер жазылып келді және мұндай зерттеулер әлі де өз жалғасын табуы қажет. Ағылшын тілінің грамматика саласына көптеген орыс ғалымдары үлестерін қосқаны белгілі. Бұл еңбектерде ағылшын тілінің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық мәселелер орын алған. Дегенмен, қазіргі таңда ағылшын және қазақ тілдерінің табиғатын зерттеп, тілдік құрылымның ерекшеліктерін талдай отырып еңбектер жазу қажет де есептейміз. Ағылшын тілінің грамматикасы, оның ішінде синтаксис саласын молынан зерттеген ғалымдар келесі: Брункер Карл, Бонк Н.А.,Лукьянова Н.А.Ившин, В.Д., Л.Кутузов, Качалова К.Н. және бір қатар орыс ғалымдары. Қазіргі басты мәселеміз - ағылшын тілінің грамматикасы неғұрлым толық зерттелген қазақ тіліндегі еңбектердің аздығы. Мысал ретінде, ағылшын тіліндегі мәтіндердегі күрделі сөйлемдерді аудару және дұрыс жеткізу үшін алдыменен аталмыш сөйлемдердің құрылымын талдап алу қажет деп есептейміз. Адам сөйлеу барысында іс-әрекетке, қоршаған жағдайға деген қатынасын білдіру барысында ойын кей кездерде күрделі құрылымды сөйлемдерді қолдану арқылы жеткізеді. Ағылшын тіліндегі сөйлемдер айту мақсатына қарай хабарлы, сұраулы және лепті сөйлемдер болып бөлінеді. Сұраулы сөйлемдер өз ішінде 5 түрге бөлінеді. Алайда, біздің зерттеп отырған мәселеміз құрмалас сөйлемдердің ағылшын тілінде жасалу ерекшеліктеріне арналып отыр. Сондықтан, жай сөйлемдерге көп тоқталмаймыз. Мысалы, They will set off tomorrow сөйлемі құрылымы бойынша жай және айту мақсатына қарай хабарлы сөйлемге жатады. Дегенмен, бұл сөйлемдегі ойды кеңейтсек, бұл жағдайда біз жоғарыдағы сөйлемді күрделендіре аламыз. They will set off tomorrow in case/if the weather is clear. They will set off tomorrow despite the fact that they lack some more money. Жай сөйлем күрделі сөйлемдердің формасына айналды. Алғашқы сөйлемге шарттық мағынаға ие болса, екінші сөйлем сабақтас құрмалас талғаулықты сөйлемге айналды. Сөйлемдер екі сыңарға ие болды: басыңқы (They will set off tomorrow) және бағыныңқылы (in case the weather is clear, despite the fact that they lack some more money). Бұл жерде бағыныңқылы сыңар басыңқы сыңардағы ойды толықтырып тұрғаны көрініп тұр. Сондықтан да, құрмалас сөйлемдердің тілдегі алатын орны зор екені сөзсіз. Алдағы бөлімдерде, құрмалас сөйлемдердің түрлері мен құрылымдық ерекшеліктеріне тоқталып өтеміз. Ағылшын тілінде сөйлемдер қазақ тіліндегідей бір-бірімен салаласа және сабақтаса байланысып келеді. Кейбір жағдайдарда сөйлем бірнеше және әр түрлі бағыныңқылы сыңарлардан құралып бір басыңқы сыңарға бағынып келеді. Құрмалас сөйлемдердің (Adverbial Clause) мұндай түрін көпқұрамды сабақтас құрмалас сөйлемдерге жатқызамыз. Құрмалас сөйлемдердің мұндай ерекше әрі күрделі түрлеріне біз алдағы уақытта толығырақ тоқталамыз. Ағылшын тіліндегі жай сөйлемдердің грамматикалық құрылымын келесі сызбадан көруімізге болады: Бастауыш(They) Баяндауыш (will set off) Пысықтауыш (мекен, мезгіл) (tomorrow) . Екінші жағдайда, жоғарыда келтірілген сабақтас құрмалас сөйлемнің сызбасын көрсетейік: Бастауыш + Баяндауыш + Пысықтауыш (Principal Clause) + жалғаулық (if/in case) + Бастауыш + Баяндауыш (Subordianated Clause) Ағылшын тілінде құрмалас сөйлемдердің құрылымы күрделі болып келеді. Ағылшын тілінің сөйлемдерге бізге белгілі предикативтік, анықтауыштық және пысықтауышық қатынастар тән. Дегенмен, ағылшын сөйлемдеріне өзіндік құрылымдық ерекшеліктер тән. Ағылшын тілінің синтаксисіне қатысты елеулі еңбек сіңірген ғалымдардың бірі Ившин Василий Дмитриевич болды. Өзінің "Синтаксис речи современного английского языка" атты еңбегінде ағылшын тілінің синтаксисіне толық талдау жасайды. Құрмалас сөйлемдердің құрылымдық табиғатын талдау үшін біз белгілі орыс ғалымдардың еңбектерін зерттеуді жөн көрдік. Көптеген еңбектерде құрмалас сөйлемдердің түрлері мен оларға қатысты мысалдар келтірілген. Төменде біз нақты мысалдар келтіре отырып оларға грамматикалық талдау жасап өтеміз: In California an area called The Geysers is a misnomer; it is a region of deep thermal activity that is being tapped as a power source, but there are no true geysers and never have been. Бұл сөйлем құрылымы жағынан күрделі болып келеді, себебі бұл сөйлемде жалғаулықсыз байланыстың бары тыныс белгі арқылы көрініп тұр. Сөйлемнің бірінші бөлігі басыңқы (In California an area called The Geysers is a misnomer) және екінші бөлігі бағыныңқылы сыңардан (it is a region of deep thermal activity that is being tapped as a power source, but there are no true geysers and never have been) құралған. Қазақ тілге аударғанда: Калифорния жерінде орналасқан Гейзерлер деген аумақтың атауында олқылық бар: бұл жер ыстық энергияның қайнар көзі саналатын белсенді аумақ болғанымен, бұл жерде ешқандай гейзерлер бұрын-соңды болмаған да және қазірде жоқ. Ағылшын тіліндегі бұл сөйлемдер бір-бірімен жалғаулықсыз және салаласа байланысады. Құрмалас сөйлемнің алғашқы бөлігін басыңқы сыңар ретінде алсақ, тыныс белгісі арқылы байланысқан сөйлемнің екінші бөлігі "but" жалғаулығы арқылы сабақтаса байланысып тұр. Бұл сөйлемнің сызбасы келесідей: [Principal Clause]  ; [Subordinated Clause] that, but [Subordinate Clause]. . Сөйлемді қазақ тіліне аударған уақытта сөйлемнің құрылысы қазақ тілінде өзгеше болып келеді. Дегенмен, бұл сөйлемнің бірнеше аудармасын қарастыруға болады және сөйлемнің құрылымы өзгеше аударылуы мүмкін. Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің күрделілігін көп жағдайда жалғаулықтардың көп қолданылуымен де байланыстыруға болады. Ағылшын құрмалас сөйлемдердің құрамында қыстырма сөздер, инверсия, жалғаулықсыз байланыс, есімшелі айналым, инфинитивті конструкциялар кездеседі және бұл сөйлемнің құрылымын одан сайын күрделендіре түседі. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымының күрделі болып келетіні сонша, оларды қазақ тілге аударғанда біршама қиындықтар туындайды. Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдерді аудару жайлы алдағы бөлімдерде сөз қозғаймыз. Ал енді келесі сөйлемнің құрылымын талдап көрелік: A scattered few places in other western states do have true geysers, the largest and naturally most beautiful belongings to the Beowawe area of north central Nevada. Сөйлемнің құрылымы: [Principal Clause] , [Principal Clause]. Бұл сөйлемнің екі сыңары да салаласа байланысқан, себебі сөйлемнің екі бөлігі бір-біріне бағынбайды. Аудармасы: Гейзерлер батыс штаттардың кейбір ғана таралған жерлерінде кездеседі, солардың ішіндегі ең биігі мен әдемісі Неваданың орталық-солтүстігіндегі Биовейв аумағында орналасқан. Байқап отырғанымыздай, сөйлемнің екі сыңары өзара тәуелсіз болғандықтан бір-бірімен салалас байланысып тұр. Тағы бір мысал: He (Morris) continued to develop these interests when he went up to Oxford - still essentially a medieval city - in 1853. Ол 1853 жылы ортағасырлық қаланың кейпін сақтап тұрған Оксфордқа барып, бойындағы қызығушылықтарын дамытуды жалғастырды. He was intensely happy during his years there, forming friendships and artistic and literally discoveries which would be crucial to his subsequent career. Сол жерде жүрген жылдары ол өзіне көптеген достар тауып, алдағы мансабына қажет болатын шығармашылық істермен айналыса жүріп, өзін бақытты сезініп жүрді. Бұл екі сөйлем де сабақтас құрмалас сөйлемге жатады, өйткені бірінші сөйлем де сөйлемнің екі бөлігі мезгіл жалғаулық арқылы сабақтаса байлансып тұр. Егер біз when he went up to Oxford - still essentially a medieval city - in 1853 деп қана айтсақ, Морристің Оксфордқа не мақсатпен барғаны жайлы біле алмас едік. Ендеше, екінші сөйлемнің де екі сыңары бір-бірімен сабақтаса байланысып тұр. Олай болса екінші сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымын сызба ретінде көрсетейік: [Principal Clause/Басыңқы сыңар] + [Subordinate Clause/Бағыныңқылы сыңар] He was intensely happy during his years there] + [forming friendships and artistic and literally discoveries which would be crucial to his subsequent career]. Орыс тіліне бұл сөйлем анықтауыштық сабақтас құрмалас сөйлем ретінде аударылуы мүмкін. (определительное придаточное предложение) Ағылшын тілінде сөйлемдердегі сөз тәртібі қатаң сақталынады, демек сөздердің орнын бір-бірімен ауыстыруға болмайды. Егер сөйлемдегі сөздердің орны ауысса, ондағы мағына да өзгеріске ұшырайды. Мысал ретінде төмендегі сөйлемді қарастырайық: Орын тәртібі дұрыс құрылған сөйлем Орын тәртібі қате құрылған сөйлем A student is reading a book. A book is reading a student. Студент кітап оқып отыр. Кітап студентті оқып отыр. A man knocked on the door. The door knocked on the man. Бір адам есікті қақты. Есік бір адамды қақты. Алғашқы сөйлем кімнің нені оқып отырғанын баяндаса, екіншісінде өрескел қате жіберілген, себебі кітаптың студентті емес керісінше студент кітапты оқитынын кез-келгеніміз білеміз. Сол жәйт екінші мысалға да қатысты. Ағылшын тілінде орыс және неміс тіліндегідей (қазақ тілінде тек әдеби шығармаларда) инверсия немесе басқаша айтқанда кері орын тәртіп ұғымы бар. Инверсияның қолданылуының басты мақсаты - сөйлем басында тұрған сөзге екпін түсіру, мағынасын ерекшелеу. Инверсия көбіне әдеби және бейресми ауыз-екі тілінде қолданылыады. Инверсияға ағылшын тілінде келесідей анықтама бере аламыз: Inversion is used with verbs describing place or movement after prepositional phrases or after adverbs such as here and there in front position. After fronting, the verb or auxiliary verb is often put before the subject. This is also the inversion. Мысалы: Behind the window appeared a strange fanthom. Not until later did they come home. Инверсия шартты сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрамында да келуі мүмкін. Мысалы: Should you forgive us, let us atone for our faults. (Егер сіз бізді кешірсеңіз, бізге кінәмізді жуып-шаюға рұқсат етіңіз.) Ағылшын тіліндегі сөйлемдер грамматикалық тұрғыда әр түрлі болып келуі мүмкін. Мысалға: Astana I like most., Almaty I don't like as much as I used to. What I enjoyed most was to go for a walk in the evenings when sun was setting down. Жұмыстың бұл бөлімінде біз ағылшын тіліндегі сөйлемдердің құрылымына сипаттама бере отырып, оны грамматикалық тұрғыдан талдауға тырыстық. Теориялық мәліметтерді сөйлемдермен көрсетіп дәлелдеу жұмысты орындау кезіндегі басты әдістердің бірі болып саналады.