Қатысушы:Рауаннн/зертхана

== Рысжанов Рысқұл === Құлыншақ ізімен [[Сурет:Құлыншақ КемелұлыРысжанов Рысқұл|мақалаpx|нобай|ешқандай|alt=Ақын ізімен|Құлыншақ Кемелұлы]]
Қажылық- ислам діні бес парызының соңғысы. Қажылық жасау мұсылманның бес парызының бірі. Өткен ғасырларда біздің Созақ өңірінен қажыға барғандар көптеп саналады. Солардін бірі Жартытөбе ауылынан шыққан Жамаяқ қажы Құлсымақұлы Жамаяққажы заманында теріскей өңіріне белгілі дəулетті, ауқатты адамдардың бірі болған. Жамаяққажы тек байлығымен ғана емес ақыл парасатымен жомарттығымен елге сыйлы болған. Ағасы Жаманқара қазаққа белгілі батырлардың бірі. Жамаяқ қажы атақты Құлыншақ ақыннын замандас қатары, Құлыншақ ақынның қажылық сапарындағы ең соңғы өлеңінде

Жамаяқ, елге енді сен аман бар.
Бұл жалған енді болар бізге тар.
Қаратау, басынан бақ арылмап ед.
Көруге енді сені боламын зар

деген өлең жолдарында Жамаяқ қажының қажыға барған дəлелі. Жамаяқ қажының 8 ұл, 4 қызы болған ұлдары: Тоққұлы, Аққұлы, Кенішбек, Жандарбек, Мейірбек, Қожамберді, Рахмет, Бақберді Қыздары: Айбала, Айдайқыз, Айнакүл, Майдакүлден тараған ұрпақтар қазір еліміздің түкпір түкпірінде тұрып жатыр Жамаяқ қажы əулеті теріскей өңірінде өсіп өнген, бақ дарып қыдыр қонған үлкен əулет. Кешегі 1937 жылғы зұлмат қажы əулетін айналып өтпеді. Қажы ұрпағы деп ұлдары Мейірбек, Рахмет, Бақберді қуғын сүргінге ұшырады. Мейірбек хабар ошарсыз кетті, Рахмет бертін келе ақталды, Бақберді елге аман есен оралып бала шағалы болды. Жамаяқ қажының ұрпақтарынан Мəуленқұл, Оспанбай, Бүркіт, Аманкелді, Орал көкелеріміз совзозда түрлі салаларда қызмет істеп елге сыйлы болды. Қажының шөбересі Аққұлиев Сəрсенбай дін жолын ұстанып бірнеше жыл ауылдың имамы қызметін атқарды. Шөбересі Аққұлиев Аманкелді Ж. Шанин атындағы облыстық театрдың актері Шөбересі Аққұлиев Төлеген елге сыйлы Созақ ауданының құрметті азаматы. Жамаяқ қажының жиен немересі Боранбаев Болат облысқа, Республикаға белгілі майталман шопан. Жиен шөбересі Бейсеқұлов Əзімхан ауданға белгілі спорт маманы, Жамаяқ қажының шөпшектері Оралхан мен Абай елге белгілі өнер иесі.Ал қажының бесінші ұрпағы Абайқызы Ажар талантты қобызшы, Республикалық байқаулардың жүлдегері Бұл күнде Жамаяқ қажының қара шаңырағында шөбересі Аққұлиев Төлеген ағамыз отыр. Менің бұл мақаланы жазғандағы себебім аудан тарихы сөз болғанда Құлсымақұлы Жамаяқ қажының аты аталмай қалып жатады, кейінгі ұрпақ біліп жұрсін деген ниеттемін
Мұхтар Алдаберген Еңбекпен шыңдалып бар саналы ғұмырын ауылдың көркейіп өсуіне ұлес қосқан жанның бірі Рысжанов Рысқұл көкеміз 1923 жылы Жартытөбе ауылында дүниеге келді. Рысқұл көкеміздің балалық шағы қиын қыстау кезеңдерде өтті. Елдегі жаппай ашаршылық елдің еңсесін түсіріп жіберді. Бірақ бала Рысқұл ешқандай қиыншылыққа мойымай Қаратаудың жас түлек қыранындай биікке самғап қиыншылыққа қарсы тұра білді. Жастайынан білімге, оқу сызуға құштар болды.Алғашқы сауат ашу мектебінде білім алды. Ол кезде колхоздың барлық жұмысы қолмен атқарылатын жұмысқа еңбекке жарамды балдардың барлығы тартылатын.Рысқұл көкемізде солардың қатарында колхоздың ауыр еңбегіне араласты. Жігіт шағындада колхоздың барлық жұмыстарының жəне қоғамдық жұмыстарыныңда бел ортасында жүрді. Ел басына күн туып Ұлы Отан соғысы басталып елдегі ер азаматтармен бірге майданға аттанды. 1033 атқыштар полкі құрамында қатардағы жауынгер майданда ерлікпен шайқасты. 2 ші дəрежелі Отан соғысы орденімен бірнеше медалдармен наградталды. Соғыстан кейін елдің тұралаған ауыр экономикасын қайта қалпына келтіру оңайға соқпады. Рысқұл көкемізде елге жеңіспен оралып елдің əлеуетін көтеруге атсалысты. Ұрлығайым апамызбен көңіл жарастырып отбасын құрды. Рысқұл көкеміз колхоздың, совхоздың мал шаруашылығының өркендеуіне өзінің сүбелі үлесін қосты. СЖК препаратын қолдануда ауданымызда алғашқылардың бірі болды.Қолдан ұрықтандыру жөніндегі тəжірбиесі кең тарала бастады. Көптеген ұрықтандырушы техниктер Рысқұл көкемізден үйренді. Рысқұл көкеміз совхоздың көптеген шопандарының алдыңғы қатарлы озат шопан болуына үлес қосты. Рысқұл көкеміз басқаратын пункт 1963 жылы əр жүзден 145 тен 1964 жылы 173 тен қозы берді. 1964 жылы совхозда Рысқұл көкеміз дайындаған СЖК препараты сапалы болып шықты. Рысқұл көкеміз зейнетке шыққанша мал дəрігерлік аптеканың меңгерушісі болды. Оқу жазуға талабы бар Рысқұл көкеміз совхоздың қайнаған жұмысының ортасында жұрседе баспасөз беттеріне мақала, өлеңдер жариялап тұрудыда ұмыт қалдырмады. Ұрлығайым апамыз екеуі 10 бала тəрбиелеп, өсіріп ұл қыздарына таңдаған мамандықтарына оқытты. Рысқұл көкеміз атақты Құлыншақ ақынның мұраларын зерттеп жарияланбаған өлеңдерін жинап теріп ақын өлеңдерін жарыққа шығуына атсалысты. Сонымен қатар аулымыздан шыққан тұлғаларға көше атын əперугеде себепкер болды. Қазақстан Ұлыттық энциклопедиясына есімі жазылған.Рысқұл көкеміздің бір кітаптық өлеңдер жинағы бар алдағы уақытта жарыққа шығады деген ниеттеміз. Көкеміздің ұл қыздары немерелері қазіргі таңда бір бір үйдің егесі. Рысқұл көкемізбен Ұрлығайым апамыздың жаны жаннатта болсын.

Мұхтар Алдаберген

Созақ жауһарлары

Құлыншақ ақынның шырақшысы (Құлыншақтанушы Рысқұл Рысжановтың туылғанына 100 жыл) Сонау 1995-1996 жылдары қолтығында қағаздар салынған папкісі бар, кеудесінде орден, медалдары жарқырай ілінген жартытөбелік қария, Ұлы Отан соғысының ардагері Рысқұл Рысжанов көкемізді аудан орталығында жиі жолықтыратын едім. Бірақ ол кісі екенін білмеймін. Ол кісінің аты-жөнін тек газет арқылы білгеніммен түрі мен түсін көрмеген едім. Алғашқыда мән бермеппін кейін барып аудандық газетке, облыстық, республикалық басылымдарға өлеңдері жарияланып жүрген майдангер ақын Рысқұл есімді азамат екенін аңғардым. Ол былай болды. Шіліңгір шілде айының ортан белі болса керек. Бір жолы аудан әкімдігінің екінші қабатында баспалдақтар алаңшасында, тар жерде жолығысып қалдық. Жоғарғы қабатқа орналасқан аудандық басылымның редакциясына келген беті екен. -Әй, қарағым қай баласың?-деді көкем. Аты-жөнімді айтып өзімді таныстырдым. -Қарағым, редакция осы жерде ме, өзі байыз таппай көшіп қонумен жүретін бір байғұс мекеме болды ғой,-деді әлгі қария. -Көке, сау саламатсыз ба? Айып етпесеңіз өзіңіз кім боласыз?-дедім. -Мен майдангер, жартытөбелік Рысжанов Рысқұл деген көкең боламын! - Оу, ата мен сіздің есіміңізді сырттай білемін ғой. Бірақ осылай бетпе бет жолығамыз деп ойламаппын деп алғаш осылай таныстық. Рысқұл көкемді төртінші қабаттағы редакцияға өзім жол бастап барып кіргізіп жібердім.
Бір көргенін ұмытпайтын қарақты кісі екен. Екінші, үшінші жолы кездескенде де бұрыннан танитын адамдарша тіке әңгімесіне кірісіп кететін. Рысқұл қарияны ресми түрде аталатын ғылыми атағы мен дәрежесі болмаса да жергілікті зерттеуші ғалым ретінде бағалау себебіміз. ол кісі Құлыншақ ақын туралы көп ізденді. Талай ғалымдардың ғылыми еңбектеріне қосымша құнды мәліметтерді өз қолымен берді, көкірекке сақтаған естеліктерімен бөлісті. Басқа бір пысықай адам болса әлдеқашан ғылыми атақтардың бірнеше сатысын қорғап алар еді. Рысқұл көкеміз туралы академик Рахманқұл Бердібай, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Өтеш Қырғызбаев, жазушы, журналист Алмас Ақылбек құнды пікірлер жазды. Құлыншақ шығармашылығына қалтқысыз еңбек сіңірген азаматтың адал еңбегін дәріптеді. Аудандық басылым беттерінде Ұлы Жеңіс мерекесі қарсаңында:
-Мектепте жұмыс істегендіктен, аулаға әрбір енген сайын қақпаның сол жағында орналасқан Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангерлерге арнап соғылған ескерткіш –белгіге мойын бұрмай өту әсте мүмкін емес. Кейде ескерткіш алдындағы орындықта отырып ойға берілесің. Бұл күндері арамызда бірде -біреуі жоқ ата-көкелеріміздің тасқа қашалып жазылған аты-жөндерін шолып өтіп, өткен күндерге ойша саяхат шегіп кеткендей боласың. Біздің Аққолтық ауылының бүгінгі орнына халық соғыстан кейін, дәлірек айтсақ 50-жылдардың бас кезеңінен қоныстана бастаған көрінеді. Оған дейін «1 - май», «Үштөбе», «Майтөбе», «Жаңатілек», «Сталин» т.б колхоздар 30-40 үйден топтаса отырса керек. Соғыс басталғанда өрімдей жас жігіттер мен жігіт ағасы жасына келіп қалған, қолына қару ұстауға жарайтын ер-азаматтар сол колхоздардан майданға аттанған. Ескерткіштегі тізімде барлығы 88 майдангердің есімі жазылса, бұл тақтаға түспей қалғандары болуы да ғажап емес. Тізім бойынша шолу жасай отырып, өзіміз көрген ардагерлердің бейнелері көз алдымызда кино лентасындай болып тізбектеліп өте бастады.
Майдан даласында ерлікпен қаза тапқан, сүйектері жат жерде қалған Қоңырқұлжаев Мұхтар, Жолдасбеков Күдербай, Тәпиев Файзулла т.б. көкелеріміз туралы үлкен кісілерден естіп өстік. Бала кезімізден бейнелері есімізде қалған Диханбаев Есберген, Тоғызбаев Тұран, Сейдуалиев Ділдәбек, Көкенов Сейділда, Өтенбаев Жұрынбай, Қоңырқұлжаев Өтжан, Нұрманов Мизанбай т.б. аталарымыздың аты-жөнін оқығанда алыстаған сайын биіктей беретін тұлғалары қылаң береді.

Қазақстанның халық жазушысы Бақбергенов Сәуірбектің де осы ауылдан жап-жас жігіт күйінде майданға аттанғаны барша жұртқа белгілі.
Оқу-ағарту саласында ұзақ жыл еңбек еткен Әбдиев Сайлау, Есенсариев Смағұл тәрізді майдангерлерді бүкіл ел ерекше ықыласпен еске алады. «Жартытөбе» кеңшарының ауданның бетке ұстар шаруашылығы атанған кезеңде әлеуметтік-экономикалық өсуге өздерінің өлшеусіз үлестерін қосқан майдангерлер Төлендиев Мінайдар, Шойынбетов Алшынбек, Есенсариев Ысқақ, Қалдарбеков Білдаш, Әбдірахманов Өксікбай, Нәріков Дәрмен, Дәулетбаев Омарбек, Рысжанов Рысқұл, Қасқабаев Көшерхан көкелеріміздің күні-түні бел шешпей еңбек еткенінің шет жағасына куә болғанымыз рас. Адал еңбектің қызығын көріп, халықтың қошеметіне бөленген соғыс ардагерлері қатарында ең бірінші болып ауданның «Құрметті азаматы» атанған Темірәлиев Шотарбай, Алтыбаев Абылай, Әбдіраев Дәрібай, Қалдарбеков Төлен, Рысбаев Рыстыбай, Мыңбаев Әбдірахман, Омаров Нұрмахан, Жұмашов Биғонды, Құлманбетов Әмірбек т.б. есімдерін ерекше ілтипатпен атар едім. Ескерткіш-тақтаға есімдері қашалып жазылған майдангерлердің арасында мен білмейтін, яғни бүгінгі таңда ауылда ұрпақтары тұрмайтындары да жоқ емес, баршасына мың мәрте тағзым!-деп майдангерлердің ұрпағы саналатын ұстаз Тұмартай ақынның жазғаны бар еді. Ал енді осы ескерткіштің бой көтеруін армандап өткен жандардың бірі, осы бастамаға арқау болған азаматтың бірі осы Рысжанов Рысқұл көкеміз еді. Ол өз алдына бір әңгімеге арқау болар тақырып. Құлыншақ ақынның көмескі тартқан шығармашылығын жарыққа шығару мәселесінде де Рысжанов Рысқұл ақсақалдың еңбек тері ерен. Бұл турасында биылғы жылы өмірден озған талантты журналист, «Отырар алқабы» газетінің бас редакторы болған Алмас Ақылбек ағамыздың жазбасын да келтіре кеткенді жөн көрдім.

	-1987 жылдың қазан айы болатын. Отырар музейінде суретші-реставратор болып жұмыс істейтін досым Әділхан Мәліков Созаққа бірге баруымды өтінді. Теріскейде өмір сүрген Құлыншақ ақынның портретін салмақ ниетте екен. Жездем Амангелді Мырзалиев Созақ ауданы атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметінде. Және Бектай, Нұртай деген әскерде бірге болған достарым да бар. Мен келісіп, кезекті еңбек демалысын алып, Теріскейді бетке алдық.

Жездемнің үйіне түсіп, мән-жайды айттық. Ол кісі керемет күйші, ескі әңгімелерді көп білетін адам еді.
-«Құлыншақтың портретін саларсыңдар-ау, бірақ өлеңдері табыла қояр ма екен? Өйткені, сендерден бұрын ғалым Ә.Оспанұлы, профессор Р.Бердібаевтар ақынның өлеңдерін іздестірген. Көп ешнәрсе табылмады»,-деді. Біз тәуекел деп ел аралауға шықтық. «Сұрай-сұрай, Меккені де табасың» дегендей Құлыншақтың баласы Исаханның қызы Жәмила апайды тауып алдық. Шолаққорғанда дүкенде сатушы екен. Өлең табылмағанымен Исекеңнің суреті табылады. Бұған да шүкір деп сапарымызды жалғастыра бердік. Бір кісілердің жөн сілтеуімен «Жартытөбе» совхозында тұратын Рысқұл Рысжанов деген қарияға жолықтық. Құлыншақты да іздейтіндер бар екен деп қуанған ол кісі үйіне ертіп барды. Совхоздың шағындау үйі. Үлкен қабырға түгелімен сірескен кітап, газет-журналдар. -Айналайындар, жиған-тергенімді қайда бастырам, кімге көрсетем деп жүрген едім. Жақсы келдіңдер. Аудандық газетке Құлыншақ ақын туралы талай мақала, өлеңдерін бердім. Бірақ бастыра алмадым. Себебі, біздің аудан-қатаң бақылаудағы аудан. Созақ көтерілісінің зардабы әлі де бар. Редакторлар феодализмнің сарқыншағы, қажының өлеңдерін баса алмаймыз деп жай ғана сыбырлайды. Осыны айтқан Рысқұл қария қолжазбаларын қопара бастады. Көп қағаздан таба алмады да, соңымыздан хатпен жіберуге уәде берді. Біз суретке түсіріп, әңгімелерін магнитофонға басып алып, ауылға қайттық.
Рекең сөзінде тұрып, алғашқы бес өлеңін хатпен салды. Музейге келген хатты Әділхан бөлім меңгерушісі А.Жұмашевқа тапсырып, ол кісі Шымкентте тұратын ғалым Ә.Оспанұлына жеткізеді. Ақынның жаңа өлеңдері енді табылмайды деп үміт үзгенде өз аяғымен келген өлеңдерге балаша қуанып, алғысөзін жазып, облыстық «Оңтүстік Қазақстан», Созақ аудандық «Молшылық үшін», Қызылқұм аудандық «Қызылқұм» газеттеріне бастырады. Осыдан кейін ақын шығармашылығына даңғыл жол ашылады. Рысқұл қария Ә.Оспанұлы, Р.Бердібаевтармен танысып, хат алысып тұрады. Ақынның кейінгі жарияланған шығармаларының дені осы кісінің жинақтауымен жарыққа шықты. Сөзіміз жалаң болмас үшін ғалым Ә.Оспанұлының 19 сәуір, 1988 жылы облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетіне жарияланған «Құлыншақ ақын» атты мақаласынан үзінді келтіре кетсек: «Былтырғы жылдың ақыры мен биылғы жылдың басына дейін айтулы Құлыншақ ақын шығармаларынан бүгінгі ұрпаққа келіп жеткен дүниелер шамасының тым қораштығы көңіл құлазытатын. «Бес ғасыр жырлайды», «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы» (1983 ж.) жинақтарындағы бар-жоғы жетпіс шақты жыр жолдарынан, әзірге жарияланбаған Майлықожамен екі жүз жиырма жол мөлшеріндегі өткір де өрелі айтысынан басқа ел арасынан Құлыншақтікі дейтін шығарма шыға қоймаған-ды.
Ақын шығармашылығын отыз жылдан бермен қарай зерттеп келе жатқан жайым болса да, ол кісіге тән дүниелердің табыла қоюынан үміт те үзе бастаған секілді едім. Сөйтсем, оным бекер екен. Былтыр күзде Қызылқұм ауданының орталығы-Шәуілдір тұрғыны Абдулла Жұмашевқа Созақ ауданынан жіберілген дүниелер үміт жібін қайта жалғағандай болды. Соғыс және еңбек ардагері, Ырысқұл Ырысжанов ақынның үш бірдей шығармасын жолдаған екен. Таяуда, үстіміздегі 1988 жылдың 25 қаңтарында маған келіп тиген хатынан тағы да екі қысқа өлең шықты.

Осылардың ішіндегі ең соқталысы-революцияға дейінгі қазақ ақындарының бәріне дерлік тән тақырыпта-адам жасының кезеңді-кезеңді кездерін әңгімелей отырып толғайтын тәсілде жырлаған «Дүние-ол бір көлдің қасқалдағы» атты философиялық лирикасы. Ақын мұнда халқымыздың басқа сөз зергерлерінің аузына түспеген, яғни мынау жарық дүниені қасқалдақ секілді киелі құсқа теңеуі мен ерекшеленеді. Ал, қалған шығармаларының көпшілігі –«Мазақ қылма, Көлбайым», «Әркім әуес қылады қолда жоқты», «Ар, ұяты бар кісі», «Алпыс бір жанның атасы» өлеңдері ақынның өзімізге бұрыннан белгілі қырларының-уытты сықақшылдығы мен терең ойлылығының жаңа бір куәлігіндей көрінеді». Қайсыбір жылы Құлыншақ ақынның 175 жылдық мерейлі еске алу шарасының алдын Жартытөбе ауылындағы Қ.Кемелұлы атындағы жалпы орта мектебінде жыр кеші болып өтті. Мерекелік шараға Қ.Кемелұлы атындағы шығармашылық бірлестіктің төрағасы М.Асқаров, «Созақ үні» газетінен мен, аға тілші Н.Майусова, Құлыншақ шығармашылығын зерттеуі Рысқұл Рысжанов қарияның ұрпағы ақын шығармашылығын зерттеуші Рыскелді Рысжан, Мектеп директоры аудандық мәслихаттың депутаты І.Омарбеков кешті ашып, жүргізіп отырды. Сонымен қатар, шығармашылық кешінде ақын Қазақстан жазушылар Одағының мүшесі Тұмартай Дінтайұлы қатысып, өлең-жырларын оқып, еске алу жарысына қатысты ой-пікірлерін ортаға салды. Мектеп оқушылары, ұстаздар қауымы, ауыл тұрғындары қатысқан кеш өте қызықты өтті. Шығармашылық бірлестіктің төрағасы М.Асқаров ақын атындағы бірлестіктің қалай құрылғанын, оның атқарып жатқан игілікті істерін, алдағы жоспарлармен бөлісті. «Құлыншақ оқулары» атты шараға дайындық жұмыстары да басталып жатқанын тілге тиек еткен мектеп басшысы Құлыншақ Кемелұлының 175 жылдығын кеңінен атап өту жөнінде өз ойларын айтұан болатын. Сол кезде Рысқұл көкеміздің ізін жалғастырушы рыскелді ағамыздың де айтары бар азамат екенін ұққандай болдым. Былайша айтқанда бұл отбасылық династия барлық қарым қабілеті мен шығармашылықтарын, алтын уақыттары мен өрелі істерін Құлыншақ ақын шығармашылығына арнап келеді.

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, Қазақстанның құрметті журналисі Өтеш Қырғызбаев өзінің «Жамбыл пір тұтқан Құлыншақ ақын» атты мақаласында «Кеңес үкіметі жылдары Құлыншақ Кемелұлының өмірі мен шығармашылығына талдау жасауға, оның әр кезеңде, әр жинақта шашырап жүрген туындыларының, ол туралы ғалымдардың әр кездегі ой-пікірлерінің басын біріктіруге талпыныс жасалмағаны белгілі. Бұл мәселеге тек тәуелсіздік жылдары ғана көңіл бөлініп, әр жинақта, газет, журнал бетінде шашырап жүрген ақын шығармаларын жинау қолға алынды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Оңтүстік Қазақстан облысының Қаратау өңірінде өмір сүрген, заманында аса танымал болған дүлдүл ақын, қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті өкілі Құлыншақ Кемелұлы суырыпсалма ақындық өнерімен, табанда тауып айтар мазмұнды уәж, мағыналы сөздерімен өзі өмір сүрген ортада, замандастары арасында аты асқақтап, алысқа кетеді. Ақын туындыларын насихаттауға әр жылдары зерттеуші-ғалымдар Рахманқұл Бердібай, Ханғали Сүйіншәлиев, Нысанбек Төреқұлов, Дандай Ысқақұлы, Әсілхан Оспанұлы, өзге де қаламгерлер үлес қосты. Өткен заманның небір аласапыран кезеңінен өтіп, шығармалары халық жадында сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасу себебін — туындыларының өміршеңдігінен, халықтың арман-мақсатын шебер тілмен, ұтымды оймен жеткізе білуінен іздеген жөн. Құлыншақ Кемелұлы туралы мәлімет жинауға ақын өмір сүрген ортаның да едәуір көмегі тиді. Атап айтқанда Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданындағы «Жартытөбе» ауылында тұрған Рысқұл Рысжанов ақынның өмірінен мәлімет жинауда, белгісіз болып келген өлеңдерін жарыққа шығаруда ұзақ жыл жалықпай еңбек етіп, кезінде бірталай шаруа тындырды. Құлыншақтың шығармашылығын насихаттауда ақын өмір сүрген ауданның тумасы, белгілі радиожурналист Ғалым Есенсариевтің және журналист-зерттеуші Алмас Ақылбектің айтарлықтай еңбек сіңіргенін атап өткен жөн. Осы азаматтардың мұрындық болуымен және зерттеуші, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Саттар Өмірзақовтың баспаға дайындауымен Құлыншақ Кемелұлының шығармалары мен ол туралы зерттеулер Оңтүстік Қазақстан облысының тарихи, рухани мұраларына арналып, осы облыс әкімдігінің бастамасымен және демеушілігімен (идея авторы және көптомдықтың жалпы редакциясын басқарушы белгілі ғалым, ұлтжанды азамат, филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов) шығарып келе жатқан көптомдықтың 96-шы томында жарық көрді-деп жазады.
Құлыншақтың суреті өмірге қалай келді? Құлыншақ ақынды іздестіру жұмысы ауданда емес, алғаш рет Жартытөбе ауылында 1990 жылдары қолға алына бастады. Құлыншақ ақын туралы жалпы ақпараттардан хабар ғана болмаса іштей жақын тарта іздестіру жұмыстары болған жоқ десек те болады. Тіпті, ақын шығармаларын іздеудің өзі кейінірек қолға алынды. Оған себеп Құлыншақтың халықтық ақын болуында еді. Егемендікті, тәуелсіздікті ашық армандап өткен ақын, осы Құлыншақ еді. Ол уақытта Құлыншақ ақын туралы мәлемметтерді шынын айтқанда жергілікті ұстаздар, жергілікті ақындар мен шығармашылыққа жақын азаматтар жинастыра бастады. Олардың бұлай ақын шығармаларын сарыла іздеуіне себеп сол жылдары ақынның 150 жылдық мерей тойы өту керек болатын. Құлыншақ ақын шығармаларын жергілікті ұстаздар Ұлы отан соғысының ардагері Рысжанов Рысқұл ақсақалдан там-тұмдап алған еді. Өзім Рысжанов Рысқұл ақсақалды жақсы білетін едім. Әрі ол кісімен бірнеше мәрте дәмдес болдым. Әңгімесін асықпай баппан, саралап айтатын кісі болатын. Сол уақытта аудан басшыларына жиі кіріп, жүретін. Ондағы мәселелер осындай ел аузында, ел есінде қалған шығармашылық адамдары туралы білгендерін айтып жүретін. Өзі көп кітап оқығандықтан ба терең білімді, ой ойлау, сөз сөйлеу бейнесі бөлекше жаралған жан еді. Міне, Құлыншақ шығармашылығынан хабар білгісі келетіндер осы Рысқұл ақсақалға баратын. Біз қыркүйек айында Құлыншақ Кемелұлы атындағы жалпы орта мектебінде мектеп оқушыларымен кездесіп, ақынның шығармашылығы мен өмір жолы жайлы әңгіме сұқбат жүргізгенімізде ақынның ең кенже ұлы Исаханның қызы Жәмиланың Жаңатас қаласында тұратынын естіп білдік. Жәмила апаның айтуынша әкесі Исахан дастархан басындағы әңгімелерінің бірінде өзін бауырларының ішінде сыртқы бейнесі Құлыншаққа тартқан ұл екенін айтып отырады екен. Сол Исаханның суретін қолдарына ала отырып, Құлыншақ Кемелұлы атындағы орта мектептің еңбек пәнінен сабақ беретін Рысжанов Рысқұл қарияның баласы Рыскелді мен осы мектептің сызу, бейнелеу сабағының мұғалімі Сәрсенов Бекзат есімді азаматтар Құлыншақ ақынның суретін Исаханның суретіне қарап отырып сызып шығады. Бұл жөнінде Шолаққорған ауылында тұратын жеке кәсіпкер атанған азамат, бұрынғы мұғалім Бекзат ағамен азын аулақ әңгімелескен едім.
-Расында бізді яғни рыскелді екеумізді сол уақыттағы мектеп директоры Садық әбдірашов шақырып алып, биылғы жылы ақын Құлыншақ Кемелұлының 150 жылдығы ресми түрде аудан бойынша аталып өтетінін соған ақынның немересі Исаханның суретіне қарап отырып, ақынның шынайы бет бейнесін салып шығуды жүктеді. Бұрын соңды өмірде болғанымен, өзіміз өмір бақи көрмеген адамның суретін салу деген қиынның қиыны еді. Амал жоқ тапсырма солай мектептің еңбек пәні мұғалімі Рыскелді екеуміз сурет салуды бастап кеттік. Арасында Рысқұл көке келіп көріп, кетеді. Исахан сурте жалаң бас қалпында түскен. Ал біз жалаңбасқа әдемі сұқсыр бөрік кигізуіміз керек. Әйтпесе тура Исаханның өз суреті болып шығатын түрі бар. Не керек біз суретті айтылған, тапсырылған мерзімде салып бітірдік. Ақынның басына бөрік кигізілді, шапаны зерленді, шамалы сұсын да келтіруді ұмытпадық. Өйткені Исахан көкеміздің өңі жылы кісі болатын. Біз ақынға тән бір құпия мінездің байқалатынын ақырын аңғартқандай болдық,-дейді Бекзат аға. Бүгінде жалпы қазақ жұртшылығана танымал бөрікті Құлыншақтың суреті өмірге осылай келген еді. Сонымен бірге, осы суреттен шақыру қағазының сырты әрленіп, алдыңғы бетіне орналастырылды. Бұл сурет соңғы жылдарға дейін аудандық «Мыңжылқы» мәдениет сарайының ішіндегі қабырғада ұзақ жылдар ілініп, келімді-кетімді қонақтар мен аудан тұрғындарының назарына іліккен еді. Біздің білуімізше осы суреттің жобасына қарап отырып, ақынның ескерткіші де осы сурет арқылы өмірге келгенін біреу білсе, біреу білмес. Бұл 1990 жылдары болған әңгіме еді. Бұл әңгіменің негізгі арқауы да ақынның нағыз бет-бейнесін келтіру туралы бұдан бұрын да тапсырманың болғандығы еді. Бұл 1987 жылдары болатын. Суретші ақын, Әділхан Мәлік есімді ағамыздың осы сурет салу мәселесінде жұмыс жасағаны белгілі еді. Бұл 1987 жылы болатын дейді Әділхан Мәлік өз естелігінде қыс қаһарына мініп, жергілікті тұрғындары ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап тұрған кез болатын. «Отырар» археологиялық мұражайының директоры Асантай Әлімов мені өз бөлмесіне шақырды.
-Әй, бала сен саңғыл екенсің деп әңгімені төтесінен бастаған Асантай ағамыз маған ақын Құлыншақ Кемелұлының суретін салуды тапсырды деп өткен жылдар белесін еске алады. Реставратор-суретші Әділхан Мәлікке осылай тапсырма берілген еді. Асантай аға Әділхан інісіне өтінішін жеткізе отырып, Сол жылдары Теріскей еліне табан тірейді. Бұл әйгілі желтоқсан көтерілісінің соңына таман «халық жауларын» май шаммен іздеп жүрген уақыт еді. Құлыншықтың өзі де уақтысында билікке, оның әділетсіз тірлігіне, өзі мақтаныш тұтатын мемлекетінің егемендік алуын армандаған ірі тұлғалардың бірі еді. Оның үстіне Құлыншақ кеңестік идеологияның шырмаулы жылдары еді. Құлыншақтың артында бірде-бір фотосы қалмаған. Сен Теріскей еліне барасың, дәлірек айтқанда Созақ ауданына барасың. Ақынның көзін көрген, аузынан жырын тыңдаған бірлі-жарым ересек азаматтар мен көзі қарақты қариялар кездесіп қалуы мүмкін. Солардан сұрастыра жүріп ақынның нағыз портретін салып шығу керектігін білдім. Ел ішінде ақынның көзін көріп, сөзін естіген азаматтардан тағы іздестіріліп сұрастырыла бастады.
-Көне көз қариялардан сұрастырды. Айтылған нақты тапсырманы орындау үшін Құлыншақ ақынның бейне келбетін әркім-әркімнен көп сұрастырып іздейді. Жұрттың айтуынша ақынның кескін келбеті Исаханға қатты ұқсайтыны осы жерде тағыда айталады. Бір аптаға созылған іс сапардан кейін Құлыншақ ақынның нағыз келбеті дүниеге келеді. Суретті ақынның ұлы Исаханға қарап отырып салады. Әділхан Мәлік суретті тура бір ай ішінде салып бітіреді. Салған портретті Отырардағы мұражай қызметкері Абдулла Жұмашовқа тапсырады. Ал үшінші жағдайда салынған тағы бір сурет бар болып шықты олар ғалым, жазушы Әсілхан Оспанұлының тапсырамсымен үшінші мәрте ақынның суреті салынады. Бірақ оның қандай дәрежеде салынғанын біле алмадым. Тарихта Құлыншақ ақынның беделді, көзі ашық, көкірегі ояу жан болғандығын жақсы білеміз. Бірнеше мәрте шет ел асып, дүниенің төрт бұрышын көрген жанның діни сенім-нанымға тәуелді жан болғандығына ешкім де сенбейді. Осы тұста тарихқа сәл шегініс жасасақ, жыр жүйрігі Жамбыл өзіне пір тұтқан ақындардың алыбы- жерлесіміз Құлыншақ Кемелұлының туғанына 150 жыл толуына орай алғаш рет Созақта сең қозғалған еді. Сол уақытта аудандық газеттің белсенді авторы, әдебиет жанашыры, Құлыншақ ақынның жерлесі Рысқұл Рысжанов көнекөз қариялардан өнеге өсиет, өлеңдерді, мазмұнды мақалдарды, ғибраталар әңгімелерді жазып алып жүргенінің зор пайдасы тиді. Оған сөзіміз дәлелді болуы үшін Рысқұл көкеміздің Бекмұқан Тәпиевтен жазып алған Құлыншақ ақынның «Ер жігіт он бесінде елім дейді» деген өсиет өлеңі аудандық басылымға жарияланған еді.

Ер жігіт он бесінде елім дейді
Құлыншақпын әкемнің аты Кемел,
Қолыма домбыра алсам әруақ жебер.
Өмірден көргенімді жырға қостым,
Бағасын жақсы-жаман халық берер.
Дәм татып талай жерді араладым,
Ойға сап көп нәрсені шамаладым.
Қанша бар болса да бай—қалтырауық.
Кедейдей мерт адамды таба алмадым.
Көп көрдім жақсы қандай, жаман қандай,
Көп көрдім жомарт қандай сараң қандай.
Өзіне ішіп-жеуге қимайтұғын,
Сараңдар көп жияды арам малды-ай.
Ер жігіт он бесінде өлім дейді,
Ел үшін еңбек етсе ерінбейді.
Жамандар он алтыда емес, қырқында да,
Пайдасы елге тиер көрінбейді.
Жақсы әйел күйеуіне серік болар,
Ісімен ауыл-аймаққа еліне ұнар.
Үйіне қонақ келсе жатырқамас,
Ерінің әр қимылын көзбен ұғар.
Көз болса шайлау әйел бағы тайған,
Таусылар үйрете алмай амал-айлаң.
Үйіңе қонақ келсе, ұяларсың,
Орынсыз шу шығарса ел қу шайтан.
Жаман әйел топ ішінде беттен алар,
Көңіің суып оған да өкпең қалар.
Қорсылдап ешбір жанға жолай алмай,
Өз-өзінен бір күні шетте қалар.

Долданса өзіне-өзі келе алмаған,
Ашуын ақылына бере алмаған.
Халықта дана сөз бар қашаннан ақ,
Бетпақты құдайдағы жеңе алмаған.
Болған соң ақындық бір қасиетім,
Ұрпаққа бұл айтатын өсиетім.
Жақсы жағын сөзімнің ұғып алғын,
Жақсы сөз адамды өсіретін.

Мақаламыздың қорытынды сәтінде Рысқұл көкеміз Рысжанұлының ғибратты өмір жолы мен шығармашылық деректеріне орын берсек деп отырмын. Неге өйткені, кейінгі ұрпақ Созақ жерінде де елінде де Құлыншақ тақырыбына қалам тербеген, құнды дүниелер жинаған, бар саналы ғұмырын ақын шығармашылығына арнаған азаматтар бар екенін біле жүрсін деген ой еді.
Рысқұл көкеміз «1 Май» ауылдық кеңесіне қарасты Жаңатілек колхозында дүниеге келген. Әкесі Рысжан Рысбайұлы өз еңбегімен күн көрген шаруа кісі болған. 1942 жылы 8 наурыз күні 7 сыныпта оқып жүргенде Қызыл әскер қатарына алынып, 1033-ші ауыр артиллерия полкында Қаскелең маңында жаттығу жасап, одан Саратов қаласының солтүстік жағында қалың тоғайдың ішінде атыс қаруы саналатын-зеңбірек құрылғысын оқып үйренеді. Сол жылдың тамыз айында Сталинград майданында болған қанды шайқаста ауыр жараланып, Солтүстік Алтай өлкесі Славоград қаласында госпитальда 6 ай емделеді. Госпитальден шыққан соң Литваның Каунас қаласында 109 ішкі шекарашылар қатарында Белоруссия, Литва, Шығыс Прусия жерінде елді жаулардан тазартады. 1946 жылдың қараша айында ауылға келеді. Елге аман сау келген соң ауылда колхоз бастығының хатшысы бола жүріп, Шымкентте 3 айлық есепшілер курсы ашылып, сол курсты, одан бір жылдық кіші мал дәрігерлік мектебінде оқып есепші, малдәрігері мамандықтары бойынша білім алады. Алғашқыда ферма есепшісі, кейін мал фермасында веттехник болып, одан соң денсаулығына байланысты 1962 жылдан 1988 жылға дейін зейнеткерлікке шыққанша мал дәрігерлік дәріхананың меңгерушісі болып істейді. Рысқұл қарияның майдан даласында, окоп ішінде, жертөлелерде, пойыз эшалондарында қолы қалт еткенде қойын кітапшасы мен қара қаламын алып ой толғамдары мен сағынышты жырларын қағазға түсіре береді.

Барамыз алыс жолға сапар шегіп,
Талай жер жол үстінде көзбен көріп
Бұйырған қай жерлердің дәмі болса,
Барамыз жол жөнекей соны теріп.
Поезда көп кідірмей кетіп барад,
Қаладан неше түрлі өтіп барад
Біз емес жалғыз дағы бұл поезда,
Жастар да біз қатарлы кетіп барад,-немесе:
Аягөз деген қаладан,
Киім киіп жаңадан
Майданға біз аттандық
Бірнеше мың сан адам.

Тағы бір де:
Поезға мініп алған соң,
Түркістаннан түнде өттік,
Қараңғылық болған соң.
Біз танысқа жолықпай
Батысқа қарай бет алдық
Көзге ыстық көрінген
Туған елді еске алдық.
Отан үшін, ар үшін
Майданға біз аттандық

1944 жылдың үшінші желтоқсаны күні Литва жері Белки қыстағы ішкі шекарашылар қатарында жүрген кезде жазылған мына өлеңінен қуаныш пен сағыныштың, жеңіске деген жалынды жігердің исі аңқып тұр еді:

Күн бар ма туған елді қайтіп көрер
Сайрандап өскен жерде еркін жүрер
Елдегі қатар құрбы жолдастармен
Күн туса кәні бізге ойнап күлер.
Тоқтаса мына соғыс жалындаған
Біз көрсек туысқандарды тегіс аман
Жігіттер майдандағы түгел келіп,
Жақсылық нұрын шашқан болса заман
Ашылса бұлақ көзі тасып қайнап
Көгере солған гүлдер қайта жайнап
Бөленіп алтын күннің ақ нұрына

Бақшада бұлбұл құстар тұрса сайрап,-толғана жырлаған Рысқұл қария 2006 жылдың 17 тамызында дүниеден өтті. Құлыншақ ақынның өмір жолдарын зерттеуде, ақынға мектеп, көше беруде үлкен үлес қосқан Рысқұл Рысжанұлының өз шығармашылығын да алдағы уақытта насихаттауды қолға алуымыз керек.

Мақсат Қарғабай, Қазақстан Жазушылар Одағының және Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

Қосымша ақпарат: Құлыншақ Кемелұлы атындағы мектеп кітапханасына әкемнің аты берілген Ассалаумағалейкум Құреке мен Рысжанов Рысқұлдың баласы Рыскелдімін Жартытөбе де тұрамын Қошқар саңғылмын, әкем Құлыншақ пен Шойынбет бидің еңбектерін халық арасынан жинап жарыққа шығарған. Мен ақынның суретін салдым інім Рысдәулет сыныптастарының 20 жылдық кездесуінде мектепке ақын мүсінін тарту еткен. Егерде осындай материалдар талапқа сәйкес келетін болса тағыда толықтыруға болады. Рахманқұл Бердібай көкеміздің және біраз адамдардың әкем туралы жағымды пікірлері де бар. Батыр ана Бйдәулетова Ұрлығайым