Қатысушы:Dilnaz S/зертхана

Шәймерден Қосшығұлұлы
Туған күні	1870 (1870)
Қайтыс болған күні	1932 (1932)

Шәймерден Қосшығұлының ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық ой- санаға әсері

Тақырыпқа қатысты тарихнама

Шәймерден Қосшығұлұлы туралы жазылған еңбектер мен арнайы зерттеулер баршылық. Солардың ең алғашқысы деп тарих ғылымының докторы Өмірзақ Озғанбаевтың “Рух күрескері” еңбегі. Бұл еңбекте  Ш.Қосшығұлұлының өмір тарихы мен қоғамдық-саяси қызметі туралы жан- жақты жазылған алғашқы еңбек деп айтуға болады. Бірақ Алаш қозғалысының басында тұрған Шәймерденнің қоғамдық- саяси қызметін дәлелдейтін еңбектері, мақалалары, жазған хаттары мен құжаттар материалдарынан дәлелдер келтірілмеген.  Қаламгер Жарқын Әлі «Кір жуып, кіндік кескен жерін сүйген» атты мақаласында осы еңбек төңірегінде: «Ш. Қосшығұловтың өмір тарихы мен қоғамдық-саяси қызметін таныстыруға ниет еткенімен, тұлға өмірінің құпиясы мен Алаш қозғалысының тегеурінді сәтін толық ашып көрсете алмаған бір қайнауы ішінде, ойы шашыраңқы, мазмұны жүйесіз еңбек-ті. Десе де тұлғатану саласындағы жалғыз еңбек болғанымен әрі азаттық алған жылдары жазылған бірінші еңбек сапында болуымен ғана ізашар дүние деп қарастырылады,- деп баға береді.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің тарих ғылымының докторы, профессор Қадыржан Қабиденұлы Әбуовтың «Науан Хазірет – көкшетаулық тарихи тұлға» атты зерттеу еңбегінен Шәймерден өмірі мен қызметі қатысты біраз мәліметтер алуға болады. Зерттеуде Шәймерденнің медреседегі ағартушылық қызметі, Абай Құнанбайұлына ұлттық мәдени тәуелсіздігі үшін күресті басқаруға ұсыныс жасап, жазған хаты туралы айтылған, бірақ хаттың түпнұсқасы берілмеген. Зерттеу Науан Хазіретұлының өмірі мен қызметін талдауға арналғандықтан, Шәймерден Қосшығұлына қатысты кейбір деректер жалпылама жазылған, нақты деректер аз.

Шәймерден Қосшығұлына қатысты біраз мәліметтерді 2018 жылы Астана қаласында жарық көрген «Ұлы дала төсіңдегі ислам» атты жинақтан кездестіруге болады. Аталған еңбектің «Алаш алыптарының арпалыстары» атты бөлімінде: «Көкшетау мешітінің жанындағы медресе мұғалімі Шәймерден Қосшығұлов айрықша дараланады. Ол 1903 жылы қазақтың белгілі зиялыларын ел мұқтажын талқылайтын басқосуға шақырды. Сол орайда өзекті саяси-құқықтық идеялар мен ойлар тұжырымдалған үндеу-хат (прокламация) әзірледі. Оны гектографпен көбейтіп, халық арасына жасырын тарай бастайды» деген қоғамдық- саяси өмірге араласа бастаған мерзімдегі алғашқы қызметі туралы мәліметтер бар. Аталған еңбекте Шәймерден Қосшығұлұлыны діндар адам, молда деп қана бағаламай, «алаш алыптарының қатарына» қосуы нақты берген бағасы деп айтуға болады.

2012 жылы жарық көрген Сапар Байжановтың «Абайға қатысты кейбір архив деректері» атты зерттеуінде Қазақ КСР Мемлекеттік мұрағатында сақталған Абай өмірінің соңғы кезеңіндегі, яғни 1903 жылғы оқиға Шәймерден Қосшығұлының Абайға жазған хаты туралы Ақмола облысының губернаторының Семей облысының  губернаторына берген жеделхатының тұпнұсқасы және оның мазмұны туралы айтылған. Бұл зерттеудің басқа баспасөз бетінде жарияланған мақалалар мен зерттеулерге қарағанда құндығылы өте жоғары- ол мұрағат деректерін дәлел ретінде ұсынуы болып табылады. Зерттеуде хаттың орыс тілінен аударылған нұсқасы ұсынылған.

Белгілі тарихшы, қаламгер Бейбіт Қойшыбаев  тарихтағы «ақтаңдақтар» – сталиндік репрессияның құрбандары  жайында зерттеушілердің бірі. Шәймерден Қосшығұлұлы туралы «Қазақ қозғалысының қайраткері Шәйке молда», «Алаш қозғалысы және діни қызметші Шәймерден», «Атаусыз қалған арыстар атты зерттеу мақалаларында аталған тұлғаға қатысты бірқатар тың мәліметтер, мәселеге қатысты ғылыми тұрғыда көзқарастары жазылған. Тарихшы Бейбіт Қойшыбаевтың басқа зерттеушілерден ерекшелігі Шәймерден Қосшығұлұлын ХХ ғасырдың басында қоғамдық ой- сана қалыптасуының басында тұрған тұлға деп баға беруі болып табылады.

Алаш қозғалысының бастауында 

Қазақ халқының тарихында әр ғасырдың басы аласапыран оқиғаларға толы болды. Бұл өз кезегінде тарих сахнасына ірі-ірі тұлғалар мен қайраткерлерді шығарып, түбірлі өзгерістерге алып келіп отырды. Әсіресе ХХ ғасырдың басы айрықша күрделілігімен, сансыз оқиғалардың сапырылысымен, ұлттық сананың оянуымен ерекшеленеді.

Осы тарихи дәуірдің бір ерекшелігі ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақ халқының саяси оянуына үлкен ықпал жасаған шартты түрде «мұсылмандық қозғалыс» деп аталатын Ресей империясының мұсылман этностарының отаршылдыққа қарсы, сонымен қатар прогресшілдік бағытта бірлесіп қимыл әрекеттер жасауды көздеген рухани қозғалыс болды. Мұсылмандық қозғалысты терең зерттеген қазақстандық ғалым С.Рүстемовтың еңбегінде «Түркі тілдес туыстас мұсылман халықтарының әлеуметтік – экономикалық мәдени дамуын барынша тежеп, пәрменді орыстандыру, сондай-ақ, шоқындыру әрекеттеріне жол ашқан патшалық Ресейдің ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасырдың басында үдете түскен керітартпа, озбыр отаршылдық саясаты мұсылмандық қозғалыстың шығуына басты себеп болды», - деп тұжырымдалған.

«Алаш қозғалысы туралы айтқанда, әдетте, біз оны бірінші орыс революциясынан бастаймыз. Дәлірек айтқанда, бұл қозғалыстың бастауы- әріректе жатыр. Шын мәнінде, қозғалыстың негізін қалаған- дін қызметкерлері. Алғашқы болып қыспақ көрген де - осылар. Халықтың бәрі қыспаққа түскені рас. Дегенмен рухани қыспаққа ұшырағандардың алғашқысы дін қызметкерлері еді».

Алаш қозғалысының бастауында тұрғандардың бірі - Шәймерден Қосшығұлұлы. Көрнекті Алаш қайраткері, ағартушы  1874 жылы Ақмола облысы Көкшетау уезі Қотыркөл болысында  қарапайым қазақтың отбасында дүниеге келген. Жас шағында ауыл молдасынан хат таниды, кейін Көкшетаудағы Науан Хазірет медресесінде және Орталық Азиядағы бірден-бір жоғарғы оқу орны болған Бұхара медресесінде білім алған.  1886 жылы Көкшетау қаласында жұртшылық қаржысымен салынған, Мезгіл болысының азаматы Наурызбай (Науан Хазірет) Таласұлы ұстаған мешіт жанындағы интернаты бар медреседе мұғалім болады. «Медреседе діни дәріспен қатар зиялы білім беру ісі де айтарлықтай деңгейде болды: шәкірттер оқу мен есептеуді, араб тілі мен орыс тілін қатар үйренді, Абай өлеңдерін жаттап, Біржан мен Ақан әндерін айтты. Әсіресе шығыс әдебиетін оқып үйренуге көп ден қойылды. Ол туралы мына бір деректі келтіріп кетуге болады: мысалы, ояз бастығының бұйрығымен мектеп интернатта жүргізілген тінту кезінде, оқушылардан шығыс ғұламалары Фирдоуси, Науаи, Саади, Низами шығармалары және т.б. кітаптары тартып алынған. Бір айта кететін жәйт, ата-аналар балалардың оқуы үшін ешқандай ақы төлемеген, себебі медресе жанында қосалқы шаруашылық болып, шәкірттер қажетті азық-түлікті өздері дайындаған». Шәймерден Қосшығұлының мұғалімдік қызмет атқарған тұсы Ресейдің қазақ жерінде бірқатар әкімшілік, сот реформаларын жүргізіп, Қазақстан жері Ресей империясының мемлекеттік  меншігі деп жариялаған кез болатын. Дәл осы тұста орыс шаруаларын қоңыстандыру жүзеге асырылды. Қоңыстандыру саясаты қазақ халқын орыстандыру, христиан дініне шоқындыру, білім беру ісіне қатаң бақылау орнату  әрекеттерінен көрінді. Мұндай әрекеттер ел ішінде наразылық туғызып, шағымдану көбейе түскен. Төменде берілген құжаттың көшірмесі патша әкімшілігінің дінге қарсы қатал саясатының айғагы болып табылады.

«Үкіметтің арнайы шешімімен жергілікті әкімшіліктің рұқсатынсыз ауылдық мұсылман мектептері мен қалалық мектеп-интернаттарды ашуға қатаң тыйым салынды. Мектеп ашуға басты шарт – ол мектептерде орыс тілінің оқылуы еді. Сондықтан қазақ мектептерінің көпшілігі жасырын жұмыс істеді».

«Алаш қайраткерлері Ресей отаршылдарының озбыр саясатының астарында ұлтсыздандыру мақсаты жатқанын тереңнен сезінді. Шәймерден Қосшығұлұлы сынды көрнекті дінбасылары орыстандыру, шоқындыру саясатына ұлт қарсылығын ашық білдірді. Көкшетау мешітінің имамы атақты Науан Хазірет (Наурызбай Таласов) пен осы мешіт жанындағы интернат мұғалімі Шаймерден Қосшығұлұлы Ресейдің отаршылдық саясатына, діни мекемелерді, мектептерді, мешіттерді жауып, дін иелерінің мұсылман дінінің шариғат жолымен қызмет жасауына тиым сала бастаған жаңа тəртібіне қарсы күрес ұйымдастыру мақсатында жер- жердегі ел сыйлайтын адамдармен байланыс жасады. Олар саяси мəнді үгіт қағаздарын жəне хаттарын ел тыңдайтын сыйлы, көзі ашық, оқыған-тоқығаны көп, халық мұңын ойлайтын адамдарға ғана жіберген. Олардың ішінде əзірге белгілері Баянауылда - Садуақас Шормановқа, Зайсанда - Кеншіновке, Семейде - Абайға жіберілген. Бізге Ш.Қосшығұлұлының Абайға жазған екі хаты белгілі. Алғашқысы - ақынның баласы Тұрағұлға беріп, ол «шылым орау» үшін болыс Р.Құдайбердинге беріп, тініткен кезде соның қалтасынан шыққан хат. Екіншісі - Абай Семейдің уезд бастығы Навроцкийдің қатысуымен Арқат почта бөлімінен алып берген хат. Абай үйін тінту - 1903 жылы болған оқиға. Отаршылдық саясатқа қарсы халықты күреске шақырған үндеу-хат (прокламация) әзірледі. Онда үкіметтің қазақтарды орыстандыру, дін-исламнан айырып, шоқындыру, тұрмысына кәдімгі орыс тіршілігін таңып, мұжықтандыру бағытына бет алған отарлық саясатының салдары деген ой айтты. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, алашордашы  Әлихан Бөкейханов: ««Лет 6 тому назад, по доносу волостного писаря, уволенного киргизом управителем, администрация познакомилась впервые с казахской (еңбекте киргизской. Ж.С.) прокламацией, напечатанной на гектографе и получившей широкое распространение в степи. В этой первой казахской прокламации авторы на арабском и казахском языках призывали детей Алаша подняться, как один человек, против посягательств русского правительства на религию - ислам и против попытки обратить казахский народ в «крестьян» и православную веру. Эта основная идея прокламации богато иллюстрировалась частными фактами обрусительной политики... В связи с этой прокламацией были проведены впервые политические обыски у известнейших казах, у мулл и учителей, были арестованы библиотека и переписка», - деп жазады. Міне, осы аталған прокламациямен Əлихан Бөкейханов алғаш рет Абай ауылында танысқан.

Сонымен қатар Шәймерден Қосшығұлұлы патшаның отарлық саясатына қарсы ауыл мен елді мекендерді аралап, үгіт- насихат жұмыстарын жүргізген. Көкшетау оязының бастығы, подполковник Троицкий Ақмола губернаторының атына жазған 1902 жылғы 3 сәуірде жазған хатынды былай деген: ««Сот ведомстволары қазақтардың зиянды істеріне 289 тосқауыл қоюдың орнына, керісінше, бүркемелеп отыр. Айталық, Көкшетау мировой судиясы стат - кеңесшісі Кудровецкийдің бей-жайлығы осыны дәлелдейді. Қазіргі кезде оның сыбайластары: М.Сердалин (бақылауда), оның бұрынғы аудармашысы, Зеренді болысының тұрғыны Балқожа Құдайбергенов, заңгер Айдархан Тұрлыбаев, молла Таласов, оның көмекшісі Қосшығұловтар болыс пен қалаларды аралап, насихат жұмыстарын жүргізуде».

Ресей империясы Науан Хазірет және оның көмекшісі Шәймерден Қосшығұлұлының әрекеттерін заңға қайшы деп тауып, жауапқа тарту жолдарын қарастыра бастады. «Көкшетау уезінің бірінші учаскесінің крестьян бастығы подполковник Троицкий 1903 жылғы 2 сәуірде Ақмола облысының әскери губернаторы атына жазған мәліметінде былай деп жазады: «2-ші сәуірде молла Таласовтың мешітінде тінту жүргізілді. Тінту кезінде цензура рұқсат етпеген 164 кітап пен қолжазбалар табылды. Оның біразы мектептікі, өзгесі оқушылардікі екені анықталды, ал Таласовтың өзінен 108 кітап пен жазған хаттары, қырғыз тіліндегі гектограф, баспа 287 әріптерінің қалыптары табылды». Онан әрі Троицкий Шәймерден Қосшығұловұлының столынан гектограф пен сиясорғыш, Ботовскідегі С.Шормановқа, Зайсандағы Кенишовқа, Семейдегі Құнанбаевқа почта арқылы хаттар жолдағандығы туралы қолхат қағаздар адрестерімен бірге табылғанын хабарлайды. Сонымен бірге Троицкий 1903 жылдың 3-ші сәуірінде Ш.Қосшығұлы оның бұйрығымен тұтқынға алынып, түрмеге қамалғандығын да мәлімдеген. Болған жай туралы Ақмола облысының әскери губернаторы дереу дала губернаторына телеграф соғып, Көкшетау оязының бастығына мынандай нұсқау берген: «Тез арада Көкшетаудағы мешіт жанынан заңсыз ашылған интернатты жауып, ондағы оқушыларды таратып жіберу, молла Таласовтың үстінен жансыз бақылау жасау қажет». Кейіннен генерал-губернатор Семей облысының әскери губернаторына Ш.Қосшығұлұлының Шыңғыстау болысының тұрғыны Ибрагим Құнанбаевқа жазған екі хаты туралы тексеріс ұйымдастыруды тапсырды».

Патша өкіметі Н. Таласұлын (Науан қазірет) үш жылға, Ш. Қосшығұлұлын бес жылға бас бостандығынан айырып, Сібірге жер аударды. «Наурызбай Таласов пен Шәймерден Қосшығұловты азат ету туралы министрлікке дейін өтініш жазған қазақ қауымы өкілдерінің петицияларын дәлелдейтін куәліктер мұрағатта бар. Осы қозғалысқа белсене ат салушының бірі - кезінде Әлихан Бөкейханұлымен Омбы техникалық училищесінде бірге оқыған Мәмбетәлі Сердалин болатын. Жер аударылған жерлес ағаларын қамаудан босатуды көздеген Мәмбетәлі мыңдаған адамдардың қолдарын қойдырып, Петербург қаласына өзі аттанады».

Белгілі қаламгер, жазушы Сапар Байжановтың «Абайға қатысты кейбір архив деректері» атты зерттеуінде республикалық мұрағаттан Шәймерден Қосшығұлының Абайға жазған хатының арабша жазылған тұпнұсқасы табылды, ал тілмаш аударған орысша нұсқасы  әлі табылмай отыр деп жазған. Зерттеуде автор қазақшаға аударған мазмұнын ұсынады.  

Зерттеуде жазылған автордың ойымен келісе отырып, хат төңірегінде Науан –Хазірет пен Шәймерден Қосшығұлы ұлы кемеңгерден елдің қамын ойлайтын жанашыр,ақылшы ретінде көмек сұрағанын көре аламыз. «Абайды ұлттың рухани көсемі ретінде бағалап, жәрдем тілеуінде, осы орайда хаттың басында жазылған мына бір сөздер айтылған жайдың сипатын аша түседі: «Ассалаумағаләйкүм! Биік мәртебелі, аса құрметті, жұрт ардақтайтын Ибраһим мырза!» Хат Абайды орыстандыру мен ислам дініне қайшы отаршыл саясатқа қарсы наразылық күресінде басшылық етуге шақырғанымен, күш көрсетуге, бағынбаушылыққа үндемейді, күресті бейбіт жолмен жүргізуді ұсынады».  

Қоғамдық- саяси өмірінің жалғасуы

Жалпы отаршылдық тауқыметін, ұлттық езгіні бастан кешіріп жатқан мұсылман халықтары қозғалысының өрістеуіне 1905 жылы басталған орыс революциясы ықпал етті. Осы кезеңде Ресей мұсылман халықтарының талап- тілектерін тұжырымдап, олардың саяси әрекеттерін бір ортаға бағыттау үшін жалпыресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесі көтеріле бастады. Сөйтіп бірінші орыс революциясы тұсында үш мәрте жалпыресейлік деңгейдегі мұсылман съезі өткізілді. 1905 жылдың соңына қарай мұсылман халықтарының саяси белсенділігін арттыру мақсатында Орынборда, Семейде, Петропавлда, Қызылжарда, Астраханьде мұсылмандық қоғамдар құрылды. 

Қазақ қоғамындағы мұсылмандық қозғалыс идеясының пайда болуы және оның Қазақстан тарихындағы ерекшеліктері, бірінші орыс революция жылдарында азаттық күреспен ұштастырылды. Бүкілресейлік мұсылмандар одағының құрылуының тарихи кезеңдері ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақ халқының ағарту саласында орын алған мұсылмандық қозғалыстың Қазақстандағы даму тарихы қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өмірін тұрақтандыруға, халық шаруашылығының дәрежесін көтеруге бағытталды. Бұл тарихи факторлар бір-бірінің туындауына себеп болғандығын түсіне отырып, оларды ажыратпай тұтас алып қарастырсақ, одан тәуелсіздік алу жолындағы қазақ халқының бірнеше тұрғыдағы ұлттық идеясының бірігу мақсат-мүддесін көруге болады. Бірінші орыс революциясынан кейін ақталып келген Шәймерден Қосшығұлұлы қоғамдық жұмысқа белсене араласа бастайды.

«1905 жылы 8 тамызда Түркістан өлкесі, Сібір, Қазақстан, Кавказ бен Қырымнан келген 150-ге жуық түркі-мұсылман саясаткері мен қайраткері Нижний Новгород қаласына жинала бастады. Түркі-мұсылман саясаткерлерінің Думада төбе көрсетуін қаламаған биліктің кедергісіне қарамастан, 13 тамыз күні Ока өзеніндегі кеме үстінде Бүкілресейлік мұсылмандардың бірінші съезі астыртын ашылып, 20 тамызға дейін жалғасты. Алғашқы құрылтай съезде патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен мұсылмандардың құқығы тапталғаны сынға алынды. Сөйтіп Ресей азаматттарының тіліне, дініне, нәсіліне, ұлтына, жынысына қарамай тең құқығы болуын талап еткен шешім қабылданды. 1905 жылы желтоқсан айында Мемлекеттік Думаға сайлау туралы заң қабылданған соң бір айдан кейін, яғни 1906 жылы 15-23 қаңтар арасында Санкт-Петербургте  Бүкілресейлік мұсылмандардың рұқсат етілмеген екінші съезі өтті. Бұл съезге Сәлімгерей Жантөрин, Уәлитхан Танашев, Шаймерден Қосшығұлов сияқты қазақ зиялылары да қатысты».

«Екінші съезде мұсылмандар партиясы құрылғанымен, оған Мұсылман одағы леген атау берілді. Одақтың орталық комитетіне Шәймерден де мүше болады.Ол оқу ісіне жауап береді. Алғашқы мұмылман съезінде көтерілген мәселелердің бірі- білім беру. Балаға білімді қай жастан бастап беру керек? Орыс тілін қай жастан бастап меңгергені дұрыс? Ең әуелі балаға ана тілінде білім беру керектігін алғаш айтқан да – Мұсылман одағы. 5-6 сыныпқа барғаннан кейін ғана қосымша тіл үйрету керек деген шешім қабылдаған». 

«1906 жылы 16-21 тамыз аралығында патша өкіметінің ресми рұқсатымен бүкілресейлік мұсылмандардың үшінші съезі өтті. Бұл жолы съезге 800-ден астам делегат қатысып, 15 адамнан тұратын орталық комитеті сайланды.  Бұл комитетке қазақ зиялыларынан Сәлімгерей Жантөрин мен Шаймерден Қосшығұлов мүше болды.

Оқу мәселесі бойынша съезде 33 тармақтан тұратын қарар қабылданды. Онда мұсылман балалар үшін барлық мекендерде бастауыш және орта мектептер ашу, оқуды араб графикасы негізінде ана тілінде жүргізу мәселелері қарастырылды. Мұсылмандар бірлігін арттыру мақсатында съезд «ортақ түркі тілі» барлық мектептерде оқытылсын деп шешті». Осы жоғарыда берілген деректер негізінде Шәймерденнің мұсылмандар съезіне қатысудағы басты мақсаттарының бірі халықты ағарту мәселесі, мектепте тек 5-6 сыныпқа  дейін ана тілінде білім беру беру мәселесі өте орынды қойылған екенін, отарлық саясатқа қарсылығын, халық ағарту саласына қосқан үлесінің бірден- бір айғағы болып табылады.

«Съезден еліне оралған соң Ақмола облысындағы өзінің үйін мектепке айналдырып, бала оқытты. Ағартушылық қызметін Ресей мұсылмандар одағы ұстанымдарына сәйкес жүргізуді мақсат етті. Шәйке молда бағдарламасының оқу ісіне қатысты бөліміндегі шарттар мен міндеттерді орындауға өзіндік үлес қосты. Осылай  ол күлліресейлік мұсылман қозғалысының белсенді қайраткеріне айналды».

1905-1907 жылдарда Ресейде тұңғыш демократиялық революция Ресейдің қоғамдық-саяси өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Соның бірі - Мемлекеттік Думаның шақырылуы еді. Оған депутат сайлауға басқа «бұртана» халықтармен қатар қазақтардың да қолы жетті. 1906 жылы Шәймерден Қосшығұлы Ақмола облысының қазақтарынан Бірінші  Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланады. Бірақ орыс тілін нашар біледі деген желеумен Дума жұмысына қатыстырылмайды. «1906-1907 жылдарда шақырылған Мемлекеттік І-ші және ІІ-ші Думаға депутат болып Ақмола облысынан Шәймерден Қосшығұловтың сайлануына Науан Хазірет те ықпал етті. Думада Шәймерден Қосшығұлұлы мұсылман фракциясының жұмысына белсене қатысумен қатар қазақ тілінде тұңғыш газет шығаруды ұйымдастыруға кірісті». Санкт- Петербургте шығып тұрған татардың «Бірлесу» газетіне қосымша шыққан «Серке» газетін ұйымдастырған, газетті ұйымдастыру туралы зерттеулерде  қаржылай көмек, демеушілік көрсетті деген ақпаратты жиі кездестіреміз. «Серке» газетінің бір ғана саны ғана шығып, кейін жабылғанға ұқсайды, себебі, газетте жазылған  көзқарас отаршылдыққа қарсы сипатта жазылған. Ең алғашқы санында Міржақып Дулатовтың өлеңі басылып шыққан. «М.Дулатов 1907 жылы «Қазағым менің, елім менің!» атты «Серке» газетінде басылған мақаласында былай деп ашына жазған еді: «…Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық… Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Халықтан жиналатын қаражаттың көп бөлігі халыққа тіпті де керек емес нәрселерге жұмсалады… Енді чиновниктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрпымызға, біздің моллаларға ғана тиісті неке мәселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды…». Біздің іздегеніміз Шәймерденнің отарлық саясатқа қарсы газет- журналдарда жазылған ой- пікірі немесе дін- ағарту мәселесі туралы ойлары болатын, ондай ақпарат ешжерде жоқ, соған қарағанда шын мәнінде қолдаушылық көрсеткенге ұқсайды.

«Петербор қаласында жүріп, орыс интеллигенциясымен тығыз қарым-қатынас орнатып, астананың қоғамдық-мәдени өмірімен танысқан Шәйкен молда қазақ жастарымен де байланысып отырған.  Петерборда оқып жүрген қазақ жастарының  “Жерлестер” ұйымы да элиталық топ қалыптастырған үлкен алаңға айналды».

Ол Жарқын Әлінің «Кір жуып, кіндік кескен жерін сүйген» деген әдебиет порталында шыққан мақаласында Думадағы қоғамдық істерінен кейін баспасөз беттерінде Әлихан Бөкейхановтың тапсырмасымен Түркия жеріне барды екен пікір  кездеседі. «Әлихан Бөкейханның тікелей тапсырмасымен Түркия өтіп, Анадолы жұртында қандастарымызға барып, ресми келіссөздер жүргізіп, Түрік баспасөздеріне Патшалық Ресей қысымындағы қазақтың бодандығы туралы сұхбат берген». Бұл мәселе мұрағат материалдары арқылы дәледеуді қажет ететін болашақтың еншісіндегі мәселе.

Пайдаланылған әдебиеттер

• Смағұл Елубай. «Тарихтағы ақтаңдақтардың бүгінгі жаңа буын, жас ұрпаққа берер сабағы турасында ойлану қажет». Https://www.inform.kz/kz/tarihtagy-aktandaktardyn-bugingi-zhana-buyn-zhas-urpakka-berer-sabagy-turasynda-oylanu-kazhet-smagul-elubay_a2516103
• Бейбіт Қойшыбаев. Атаусыз қалған арыстар. «Айқын» газеті. 2017 жыл, 21 қазан.  Https://old2.aikyn.kz/2017/10/21/30936.html
• Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы. Алматы, 1992. 263 б.
• Жарқын Әлі. «Кір жуып, кіндік кескен жерін сүйген». adebiportal.kz https://adebiportal.kz/kz/news/view/21035
• «Ұлы дала төсіңдегі ислам». Астана, 2018 ж.
• Алаш идеясы - біртұтас қазақ идеясы. Дереккөзі: https://e-history.kz/kz/seo-materials/show/29150/
• Қ.Қ. Әбуов «Науан Хазірет – көкшетаулық тарихи тұлға». Тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбуев Қадыржан Қабиденұлының 75-жылдық мерейтойына арналған
• «Тарих және әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың өзекті мәселелері» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 2014 жыл, 24 қаңтар.
• Рухани жаңғыру: «мәңгілік ел» құндылықтары және алаш идеясы Оқу-әдістемелік құрал, 246 б.
• Репозиторий КарГУ. Жандос Қожахметұлы Смағұлов .Абай және Әлихан. 85-87 бб.
• Сапар Байжанов «Абайға қатысты кейбір архив деректері» http://abai.kaznu.kz/.2012 жыл.
• Мұсылмандық қозғалыс және  ұлттық мемлекеттілік  мәселесі . Дереккөзі: https://e-history.kz/kz/historical-education/show/12804/ © e-history.kz
• Ержанова М.С. ХІХғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы мұсылмандық қозғалыс. Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ. 235 б.
• Асылхан Мамашұлы . «Правое дело» мен «Ақ жолдар» патшалы Ресей кезінде-ақ пайда болған» атты мақаласы. 2011жыл.
• Бейбіт Қойшыбаев. Қазақ қозғалысының қайраткері Шәйке молда. Abai.kz