Қатысушы:Myrzagabyl Shugyla/зертхана

«Мәңгілік бала бейне» үзіндісінің талдауы

Роза Мұқанова жазған «Мәңгілік бала бейне» атты әңгіменің композициялық құрылымы бойынша оқиға шешімінің үзіндісінің талдауы

«Қап, дәл той күні қылжия қалғанын көрмеймісің. Қасиетсіз неме. Той үстінде кімге барып, ат үсті өлімді хабарлайсың. Жатсын енді, менен басқа мұны әзір сезе қойған ешкім жоқ», - деген әйелдің сумақай жүйрік ойы бір сәтте шешім қабылдап, кезеріп жатқан қыз жүзін орамалмен жасырып жаба салған. Сол бойы үйден жүгіріп шыққан Қатира сасып қалды. Алыстан, өзіне таныс зарлы әуен талып естілді. Қара жамылған Қарауылдың топ-топ адамдары аңырап, тағы да керісіп жүр. Айтқан сөздерінен төбе қүйқаң шымырлап, сай-сүйегің сырқырайды.
- Ойпыр-ау, өлтіре ме, қайтеді. Түнде тағы... тағы да... жарылысы болды.. Қатира дір-дір етті.
Әлгінің өліміне сол жарылыстың әсері болмасын...» - деді іштей сыбырлап. Еңіреп жатқан сонау қаралы топты той болатын үйіне жақындатқысы келмеді.
- Аулақ! Аулақ! Тұңғышымның қызығын тойлатуға да мұрша бермедіңдер ме? Өлгенде бір көрген қызығымды қисаңдаршы, тым болмағанда! Сосын әлі үйінен шықпаған Ләйләнің сүйегі есіне түскенде әлсіреп, өңі қуарып, бүк түсіп, отыра кетті. Қарауылдың қаралы тобыры осылай қарай бет алыпты, шулап келеді. Қатираның дыбысы шықпады... Біресе алақанын жайып, көптен жәрдем сұрайды. Біресе екі қолын төбесіне қойып, аңырап, босағасына қарай теңселіп құлай береді. Қалықтап жылжыған Ай сәулесі қараңғыда қалып бара жатқан Қатираның жүзіне сонау алыстағы қалпы жіп-жіңішке болып түсті. Өзі шалқайып жатыр. Қатираның көзіне Ай жарылып, екіге бөлінгендей көрінді. - Ойпыр-ай, - деді ол сыбыр-сыбыр етіп: - Ендігі жерде Қарауылдың Айы бұрынғыдай толықсып сән бермейді десеңші. Сүттей аппақ болып, қап-караңғы түннің көзін ашпайды десеңші! Саусақтары дір-дір етіп, кеудесін қысып бара жатқан бешпетінің түймелерін ағыта берді, ағыта берді...


Бұл үзіндінің тақырыбы Ләйлә-қыздың қайғылы тағдырын мысалға ала отырып, адамдар құрастырған Семей полигонының жергілікті елге және табиғат анаға тигізген зардабын, өмір қиындықтарын баяндайды. Ал негізгі идеясы табиғат заңдылықтарына қарсы жүрмей, табиғатпен үйлесімді өмір сүру болып табылады. Сонымен қатар, бұл үзіндіде автор оқырмандарды мейірімділікке және қоршаған адамдар мен ортаға сыйластықпен қарауға шақырады. Ләйлә-қыздың өлімінен кейінгі Қатираның «Қап, дәл той күні қылжия қалғанын көрмеймісің. Қасиетсіз неме» монологі барша адамзаттың өзімшілдігі мен қатыгездігін көрсетеді. Бұл мәселені шешу мақсатында Роза Мұқанова үзіндіде бірнеше көркемдеуіш құралдарды қолданды.

• «...ат үсті өлімді хабарлайсың» - фразеологизмі арқылы Қатираның тек өзінің бақытын ғана ойлайтын тас жүрек адам екендігін түсінуге болады. Ол Ләйлә-қыздың қайтыс болуы жайлы хабарды өз ұлының тойының қуанышын бұзбас үшін айтпауға бел буғаны айқын көрінеді.
  
• «сумақай жүйрік ойы» - эпитетінің көмегімен автор Қатираның басына келген зұлым ойдың тез және кедергісіз келгенін сипаттайды. Яғни, бұл кейіпкердің арам ойларын тоқтататын ар мен ұят жоқтығы түсіндіріледі.
  
• «тағы... тағы да... жарылысы болды» - қайталауы Қарауыл ауыл тұрғындарының бастарына қонған қайғы мен қасіретті сипаттайды. Автор бұл жарылыстардың қайта-қайта қайталануы арқылы, адамдардың өз қателіктерін түсініп, дұрыстамайтынын көрсетеді.
  
• «есіне түскенде әлсіреп, өңі қуарып, бүк түсіп, отыра кетті» - градация. Қатираның Ләйлә-қыздың сүйегіне қарап сезген қорқынышы, оның өліміне себеп болған жарылыстар мен адамдардың қайырымсыздығын ұғынуы, бұл тағдырдың өзіне де жетуі мүмкіндігін түсінуі сипатталады.
  
• «жіп-жіңішке болып түсті» - эпитетімен автор айдың соңғы ақ сәулесінің Қарауыл жеріне түскендігін көрсетеді. Табиғат-ананың символы болған бұл ай Ләйлә-қыздың түн секілді қараңғы өміріндегі жарықтың жалғыз көзі, досы болған. Ләйләнің өлімінен кейін Семей полигонында болған жарылыстарды көрген ай адамдардан «үмітін үзді».
  
• «Сүттей аппақ болып, қап-караңғы түннің көзін ашпайды десеңші!» - теңеу мен эпитет көмегімен Роза Мұқанова шығарманың шешіміне келді – санасыз адамдардың ғылым үшін табиғатты құрметтемеуі, қасиетті «сүттей» ақ айдың аспаннан жоғалуына әкелді.
  

Бұл көркемдеуіш құралдардың барлығы оқырманға өз әсерін тигізеді. Үзіндіні оқу барысында Ләйлә-қызға және Қарауыл адамдарына аянышпен қарайды, ал Қатираның рақымсыз істері жағымсыз эмоцияларды туғыздырады. Нәтижесінде, оқырман табиғатты аялау маңыздығы мен адамгершілік қасиеттің өзге адамдардың өміріндегі рөлін түсінеді. Полигон жарылыстарының салдарына қарап, осы қателіктерді қайталамауға тырысады.
Қорытындылай келе, Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейнесі» шығармасының үзіндісін талдай отырып, адамзаттың алдында тұрған ең басты жауыпкершілік – қоршаған әлемді қорғау екендігін түсіне аламыз. Себебі, антропогендік фактордың табиғатқа тигізілген зардабы әр жеке адам өміріне теріс ықпал етеді.