Қатысушы:Shukenai Gulim/Лингвоэкология

Лингвоэкология

Лингвоэкология – бұл тіл білімінің тілді сақтау мен қорғау мәселесін зерттейтін, тілдің дамуы мен қолданылуына кері ықпалын тигізетін факторларды анықтайтын, тіл мәдениеті мен тілдік қатысым тәжірибесін жетілдірудің тәсілдерін енгізетін, сөз энергетикасын, оның жасампаздық күшін, қатысым мүшелеріне әсерін қарастыратын бағыты.

Термин

Тіл экологиясы – ХХ ғасырдың 90 жылдары лингвистика мен экологияның тоғысында қалыптасқан жаңа бағыттардың бірі. Лингвоэкология ұлттық тілдің жағдайын бағамдайды, басымдыққа ие үрдістерді талдайды, «экологиялық қауіп» жайлы ескертіп, тілді сақтаудың жолдарын айқындайды. Оның мақсаты – тілді қорғау, тілдік орта саламаттылығын, сөз тазалығын сақтау, тазалау; тілдің қоғамдық болмысына әсер ететін факторларды анықтау; лингвистикалық нигилизммен, тіл басқыншылығымен күрес жүргізу; тілдік тұлғаны, оның қалыптасу кезеңдерін сипаттау және т.б.

«Тіл экологиясы» (ecology of language) термині алғаш рет Э.Хаугеннің 1970 жылы жасаған баяндамасында, одан соң «The ecology of language» (Тіл экологиясы) атты ғылыми еңбегінде (1972 жылы) қолданылып, кейін зерттеудің жаңа бағытының қалыптасуына негіз болды. Ал эколингвистика термині жазбаша түрде алғаш 1973 жылы Ж.Д. Пальмердің «The language policy course and language ecology» атты жұмысында көрініс тапқан. Ол «Мәдени саясаттың этносоциолингвистикасы (мәдениет саласындағы саясат) жаңа бағыт – эколингвистиканың зерттеу нысаны болуы мүмкін» [1] деп жазған болатын.

Анықтамасы

Тіл экологиясы (лингвоэкология) ұғымына анықтама берген ғалымдардың пікірлердін сараласақ, оның төмендегідей түсініктерін анықтауға болады:

1. Тіл экологиясы тіл мен тілдік орта, яғни оны коммуникативтік код ретінде қолданушы қоғам арасындағы қарым-қатынас туралы ғылым ретінде айқындалған. Бұл тұжырым бойынша тіл экологиясы физиологиялық және әлеуметтік сипатқа ие және тілді игеретін, оны қолданатын, қатысым арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін адамдарға тікелей байланысты дамиды. Э.Хаугеннің сипаттауынша, «Тіл экологиясы дегеніміз – тілдің қоршаған ортасымен өзара қатынасы туралы ғылым, тілді қоршаған орта деп тілдің өзінің кодтарының бірі ретінде қолданатын қоғамды айтуға болады. Тіл экологиясы жартылай физиологиялық (яғни сөйлеушінің санасында басқа тілдермен өзара әрекеттестікте) және жартылай әлеуметтік (яғни тілді коммуникация құралы ретінде қолданатын қоғаммен өзара байланыста) сипатқа ие. Тіл экологиясы оны үйренетін, қолданатын және өзге адамдарға тарататын адамдарға тәуелді» [2]. Д.Әлкебаева тіл экологиясын «Қазақ халқының ұлттық тілі ұлттың мәдени, әдеби, тарихи жадын жинақтап, сақтап әрі ұрпақтан-ұрпаққа аманат етіп тапсырушы ұлттық алтын қойма болып саналады. Экология осы алтын қойманың басты қазынасы болып табылатын ана тілді көздің қарашығындай қорғап әрі сақтап, пайдаланып, ұрпағына аманат ретінде тапсыру мәселесін тексеретін, таразылайтын тіл ғылымының жаңа саласы деп тану керек» деп жазады [3]. Лингвоэкология біріншіден, тілдің біртұтастығы туралы, оның мәдениетпен, семиосферамен байланысы туралы ғылым; екіншіден, сөз энергетикасы, оның жасампаздық күші, оның биосферамен, тірі табиғаттың тілімен байланысы жайлы ғылым, үшіншіден, бұл сөздің рухани мәні, оның жеке тұлғамен, халықтың мінезі мен тағдырымен терең тамырластығы туралы ғылым [4]. Ж.Өмірбекованың анықтауынша, «тіл экологиясы дегеніміз – тілдің қоршаған ортамен байланысы, тілдің әртүрлі бірліктерінің қолданылуы, тілдік норманың сақталуы» [5].

2. ХХ ғасырдың 90-жылдары ғылыми айналымға енген «лингвоэкология» термині еңбектерде жаңа ғылыми пәнді емес, тіл мәдениетін жетілдіруді, тілді уәжсіз қолданыстардан, вульгаризм, жаргондардан тазарту үшін күресті білдіреді, басқаша айтқанда, «лингвоэкология» термині тіл білімі бөлімдерінің бірінің ықшамдалған бөлігі. Н.Уәли қазақ тіл білімінде алғашқылардың бірі болып тіл экологиясына анықтама ұсынып, зерттеу нысанын анықтаған. Ғалымның пайымдауынша, «лингвоэкология – тілді әлдебір саясатпен қоғамдық сананы «улаудың», «тазалаудың», «манипуляциялаудың» құралы ретінде пайдалануға қарсы күресетін сөз мәдениетінің бір аспектісі» [6]. А.Әмірбекова тіл экологиясын әлеуметтік тіл білімінің аясына жатқызады: «ұлттық-мәдени тілдік ортаны қалыптастыратын, ұлттық әдеби тіл нормаларының сақталуын қарастыратын, тілдің ұлттық мәдени-көркем, эсетикалық, ғылыми, саяси әлеуетін бұзатын ішкі және сыртқы ықпалдар мен факторларды анықтайтын, тілдің тым аса жаргондалу, сленгтену (дөрекілену) себептерін айқындап және онымен күресу бағыттарын, қағидаларын зерттейтін әлеуметтік тіл білімінің бір саласы» [7].

3. Тіл экологиясы (лингвоэкология) – лингвистикалық теория мен тәжірибенің тілдің дамуына, оның қызметіне кедергі келтіретін факторларды, сондай-ақ оның баю және жетілу тәсілдері мен жолдарын зерттейтін бағыты. Орыс ғалымдары А.П.Сковородников пен Е.В.Ивановалардың пікірлері осыған саяды. Тіл экологиясы (лингвоэкология) – бұл лингвистикалық теория мен тәжірибенің бір жағынан, тілдің дамуы мен қолданылуына кері әсерін тигізетін факторларын зерттейтін, екінші жағынан, тілдік құрамды байыту мен тілдік қатысым тәжірибесін жетілдірудің жолы мен әдістерін іздеп, оны қолданысқа енгізумен байланысты бағыты. Тіл экологиясы мемлекеттің тіл саясатына, ең алдымен, білім беру салаларына, құқықтануға, келіссөздерге, іс жүргізу және бұқаралық ақпарат құралдарының қызметіне негіз болуға тиіс [8]. «Лингвоэкология экология мен лингвистиканы біріктіруші ғылым ретінде тілдердің, тілдік тұлға ретінде адамдардың және оның қоршаған ортасы арасындағы өзара әрекетті зерттейді. Тіл мұнда адам, қоғам және табиғат арасындағы өзара қарым-қатынас тізбегінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады [9].

4. Лингвоэкология – тілдік орта мәселелерін олардың динамикасын ескере отырып зерттейтін, тілдік дағдарыс мәселелерімен айналысатын, яғни тілдің дамуына кедергі келтіретін факторларды талдау, сондай-ақ тілдік реабилитация, яғни тілдік қорды байыту, тілді тасымалдаушылардың сөйлеу тілін жетілдіру тәсілдері мен жолдарын анықтайтын лингвистикалық пән. Ғалым Д.Әлкебаева бұл пәнді мектеп бағдарламасынан бастап жоғары оқу орындарына дейін оқытудың маңыздылығын атап, лингвистикалық экология – ойлау-сөйлеу мәдениеті, сөйлеу тәртібі, лингвистикалық дәстүрге тәрбиелеу, ұлттық тілді қорғау және «тазалау», ұлттық тілді меңгеру, сапасын арттыру, сөз эстетикасының жолдарын анықтау деп түйіндейді [10].

5. Лингвоэкология – тілді сақтауға қажетті табиғи және әлеуметтік жағдай, шарт. А.Абасилов әлеуметтік терминдер сөздігінде «Тіл экологиясы (орыс. экология языка) – этникалық қауымдастық пен оның тілінің тазалығын сақтауға қажетті табиғи, әлеуметтік және мәдени жағдай: аумақтық бүтіндігі, ұлттық мәдениеттің сақталғандығы, тіл тұтынушыларының дәстүрлі қатынас саласы, сондай-ақ ұлттық сана-сезімнің жоғары деңгейі» деген түсінік берсе [11], Т.В.Жеребило лингвистикалық терминдер сөздігінде «Лингвоэкология ұлттың және оның тілінің төлтумалығын (территориясының тұтастығын; ұлттық мәдениетінің сақталуын; тілді тасымалдаушылар қызметінің дәстүрлі саласын) сақтауға қажетті табиғи, әлеуметтік және мәдени шарттарды қарастыратын бағыт» деген анықтама ұсынған [12]. Л.Татарникова лингвоэкологиялық мәдениетті мектеп оқушыларының денсаулығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін фактор ретінде айқындап, лингвоэкологияға «мәдениеттің философиялық, лингвистикалық, экологиялық, биологиялық мәндерінің байланысын қамтитын, тілдік мәдениет философиясында тілдің адам өміріндегі мәні, оның тілдік дәрежесі туралы әдіснамалық білімді интеграциялаушы ретінде ұсынылатын ерекше, энвайранменталды, лингвоэкологиялық қыры» деген сипаттама береді [13]. Сондай-ақ лингвоэкология – өзгермелі болмысты дұрыс қабылдауды, адамзаттың тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қуатты әрі нақты таным құралы [14].

6. Лингвоэкология – термин-концепт. О.Фомина лингвоэкологияны термин-концепт ретінде айқындауды ұсынып, ойын төмендегідей дәйектеген: «Основные понятия лингвоэкологии имеют особую, специфическую когнитивно-информационную структуру, в которой аккумулируется не только профессионально-научное знание, но и концептуальный результат познавательной деятельности человека в наивной (бытовой) языковой картине мира. И именно в этой связи оказывается возможным говорить о терминоконцепте «лингвистическая экология» как о своеобразной синтезированной, комбинированной единице метаязыка науки, поскольку трактовка понятий лингвоэкологии выходит за пределы терминологии, включает обязательные знания человека об окружающем мире, проецируемые в основных областях общественного сознания (научном, обыденном). Отмечаем высокую аксиологическую, социальную, лингвокультурологическую, духовно-нравственную значимость всех составляющих изучаемого терминоконцепта, именно поэтому системное моделирование информационного пространства лингвоэкологии предусматривает обязательное описание концептуального представления изучаемой категориальной области не только на и уровне научного, но и обыденно-бытового знания в общей языковой картине мира» [15].

Міндеті

Н.Уәлидің анықтауынша, тіл экологиясының міндеті: қарым-қатынастың ең маңызды құралы ретінде тілді сақтау, тілдік ортаның саламаттылығын сақтау, азаматтардың тілдің болашағына деген жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, тілдің дамуының объективті бет-бейнесін көрсету, оған төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, тілдік ортаны қамқорлыққа алу, тілдік нигилизммен күрес, сөз тазалығына нұқсан келтіретін жаргон, дөрекі, былапыт сөздерге әуестенушіліктің алдын алу, тіл басқыншылығылығына қарсы күрес, кемел тілдік тұлға қалыптастыру және т.б. [16], ал А.Бернацкая тіл экологиясының міндеті – этностың тілдік бірегейлігін сақтау және соның негізінде қоғамның адамгершілік саулығын және мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін сақтау деп көрсетеді [17].

Лингвоэкологияның даму кезеңдері

Шетелдік ғалымдар тіл экологиясы дамуының үш кезеңін айқындайды: 1) ХІХ ғасырда қалыптасқан «тіл – тірі организм» моделі;

2) ХХ ғасырдың ортасында қалыптасқан Л.Витгенштейннің «тіл – өмір сүру формасы» тұжырымдамасы;

3) Э.Хаугеннің еңбектерінен бастау алатын тіл экологиясы кезеңі [18]. 1980 жылдары Э.Хаугеннің экологиялық идеяларын оның ізбасарлары дамытты.

Ресейлік тіл білімінде тіл экологиясы жайлы ғылымның қалыптасуы жалпы экологияға, мәдениет экологиясына, сөз экологиясына негізделді деген түсінік қалыптасқан. Осы түсінікті негізге ала отырып, С.Потеряхина лингвоэкология дамуының үш кезеңін айқындайды: 1. ХІХ ғасырдың екінші жартысында экология ғылымының пайда болуы, кейін ол атауында «эко» компоненті бар көптеген пәнаралық бағыттардың экологиялық тұрғыда қалыптасуының негізін қалады. Бүгінде экология – адам және адамзат қауымы, оның тіршілік ету ортасын қоса алғанда тірі оранизмдер мен олар құратын қауымның өзара қарым-қатынасы мәселелерін зерттейтін ғылыми бағыттардың жиынтығы.

2. ХХ ғасырдың ІІ жартысында жаңа бағыттағы ғылымның – лингвоэкологияның қалыптасуының тағы бір алғышарты болған және негізін қалаған «мәдениет экологиясының» пайда болуы. «Мәдениет экологиясы» ұғымын Д.С.Лихачев адам тіршілік ететін, оның қалыптасуы, дамуы, басқа адамдарға ықпалы және жасампаздыққа бағытталуы жүзеге асатын мәдени ортасын белгілеу мақсатында енгізген. Ол экология ұғымы қоршаған табиғи биологиялық ортаны қорғау міндетімен ғана шектелмейтіндігін атап өткен. Адамның тіршілігі үшін оның ата-бабасы және өзі құрған мәдени ортаның маңызы ерекше.

3. ХХ ғасырдың соңында тілдер де тірі организмдер сияқты тепе-теңдік жағдайында бір-бірімен өзара бәсекелестікте тіршілік етеді, тілдер мемлекеттің, жекелеген әлеуметтік топтардың, бірнеше тілді меңгерген адам санасының аясында бір-біріне тәуелді деген идеяны дамытушы эколингвистиканың қалыптасуы [19].

Е.А.Сущенко лингвоэкология дамуының екі кезеңін көрсетеді: 1) Лингвоэкологияға дейінгі (дайындық кезеңі);

2) Лингвоэкологиялық кезең (қазіргі таңдағы). Екінші кезеңді іштей тіл экологиясының ғылыми бағыт ретінде пайда болуы, отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде лингвоэкологиялық идеялардың дамуы, ХХ ғасырдың 80-90 жылдардағы әдеби тіл нормасындағы өзгерістер, 1987 жылы Ресейде алғаш рет Краснояр мемлекеттік университетінде риторика кафедрасының ашылуы, 1990 жылы Лингвоэкология және сөз мәдениеті лабораториясының ашылуы, одан соң ЖОО-ларда лингвоэкологияны меңгеру курстарының жүргізіле бастауы сияқты кезеңдерге бөліп қарастырады [20].

Қазақ жерінде лингвоэкологиялық идеялардың өрістеуі әлдеқайда ертерек басталған. Сонау сақтар дәуірінде туып («Басқа пәле тілден» Анарыс), көне түркілік дәуірдегі, орта ғасырлық әдеби мұраларда жалғасын тапқан тіл тазалығы, сөздің адам жанына әсері, тіл мен ұлт тамырластығы сынды ойлар, беріде қазақ мақал-мәтелдерінде, жыраулар поэзиясы мен ақындардың өлең-толғауларында сабақталған. Қазақ тілі экологиясы дамуының бес кезеңін көрсетуге болады: 1. Көне дәуірден бастап, ХІХ ғасырдың соңына дейінгі «тілді сақтау – ұлтты сақтау, тіл тазалығы – ой тазалығы» идеясының қалыптасуы, лингвоэкологиялық білімнің алғышарты;

2. ХХ ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлері еңбектерінде лингвоэкологиялық идеялардың өрістеуі;

3. ХХ ғасырдағы тіл экологиясының ортологиялық бағытының зерттелуі;

4. ХХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ тілі экологиясының жеке бағыт ретінде қалыптасуы;

5. Қазақ тілі экологиясының көпаспектілі ғылым саласы ретінде дамуы.

Дереккөздер

1. Palmer J.D. The language policy course and language ecology.– P. 1-11. //www.files.eric.ed.gov

2. Haugen E. The Ecology of language. – Standford: Standford University Press, 1972. – P.325.

3. Әлкебаева Д. Сөз мәдениеті: оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2014. -214б.

4. Шаховский В.И., Солодовникова Н.Г. Лингвоэкология: объект, предмет и задачи. //uapryal.com.ua/training/ 15.01.2018.

5. Өмірбекова Ж. Ұлттық тіл және метафора (Ә.Нұршайықовтың «Соңғы парыз» романы бойынша). Монография. -Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2009.-136б.

6. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол.ғыл.док. ... дис. -Алматы, 2007. -328б.

7. А.Әмірбекова Тілдік ортада кездесетін лингвоэкологиялық ауытқулар. // Сборник статей международной научной конференции «Наука и инновации молодых: стратегия выбора и обновления». -Алматы, 13.05.2011. -83-87 бб.

8. Сковородников А.П. Лингвистическая экология: проблемы становления. // Филологические науки. – 1996. –Вып. 6, № 2. – С. 42-49.

9. Иванова Е.В. Цели, задачи и проблемы эколингвистики. // Прагматический аспект коммуникативной лингвистики и стилистики: сборник научных трудов / отв. ред. Н.Б. Попова. – Челябинск: Изд-во ИИУМЦ «Образование», 2007. – С. 41-47.

10. Әлкебаева Д. Лингвистикалық экология. // Ана тілі, 2007, наурыз 01. -№9. -14б.

11. А.Абасилов. Әлеуметтік лингвистика сөздігі. –Алматы: Palitra Press, 2016. -168б.

12. Жеребило, Т.В. Словарь лингвистических терминов.– Изд. 5-е, испр-е и дополн. – Назрань: Пилигрим, 2010. – 486 с. //dic.academic.ru

13. Л.Татарникова Лингвоэкологическая культура – основа здоровья и безопасности школьников. // Материалы V всеросийской научно-практической конференции «Здоровье и образ жизни учащихся в современных условиях: взгляд врача и педагога». –М., 2013.

14. Лингвоэкология. /www.nop-dipo.ru/ru/node/346

15. Фомина О.А. Концептуально-терминологическое пространство лингвистической экологии: когнитивный и функционально-семантический аспекты (на материале русского языка): дис. ... канд. филол. наук. –Достов-на-Дону, 2011. – С.217.

16. Уәли Н. Тіл экологиясы. // Ана тілі, 2009ж. -№8. -5б.

17. Бернацкая А.А. Лингвоэкология и «критика языка» // Экология языка и коммуникативная практика. 2014. № 2. С.15–31. / http://ecoling.sfu-kras.ru/wp

18. Trampe, W. Language and ecological crisis.– London; New York: Continuum, 2001. –P. 232-240. / https://www.books.google.ru/

19. Потеряхина И.Н. Лингвоэкологические характеристики англоязычной виртуальной корпоративной коммуникации: дис. канд. филол. наук. Пятигорск, 2015г. –С.185

20. Сущенко Е.А. Педагогическая лингвоэкология как фактор безопасности жизнедеятельности субъектов образовательного процесса: автореф. дис. док. пед. наук. – Санкт-Петербург, 2013. -С.62.

Әдебиеттер

1. Савельева Л.В. Лингвоэкология: учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп. -Москва: Издательство Юрайт, 2023. -206 с. - ISBN 978-5-534-08266-1.

2. Сковородников А.П. Экология русского языка: монография. –Красноярск: Сиб.фед.унив., 2016. -388с. - ISBN 978-5-7638-3564-9

3. Сущенко Е.А. Словарь-справочник лингвоэкологических терминов и понятий. – Санкт-Петербург, ИД Петрополис, 2011. -424с.

4. Шаховский В.И. Диссонанс экологичности в коммуникативном круге: человек, язык, эмоции. – Волгоград, изд-во ИП Поликарпов И.Л., 2016. -504с.

5. Эмотивная лингвоэкология в современном коммуникативном пространстве: кол.моногр. /науч.ред.проф. В.И.Шаховский; отв.ред.проф. Н.Н.Панченко, редкол.: Я.А.Волкова, А.А.Штеба, Н.И. Коробкина. – Волгоград: Изд-во ВГСПУ «Перемена», 2013. -450с.