Қатысушы:Tarikat1465/Алтай Найманбайұлы

Алтай Найманбайұлы (1697-1783 ж.ж.) – қазақ билер институтына елеулі үлес қосқан би, шешен, Жетісуды жоңғарлардан азат етуге ат салысқан тұлға. Ұлы жүз құрамындағы Албан тайпасының Қызылбөрік руынан шыққан.

Өмірбаяны

Жетісудың Таутүрген мен Таушелек өңірлері арасында (қазіргі Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданы) дүниеге келген. Ұлы жүздің Албан тайпасының Қызылбөрік руы, Есен-Еламан-Найманбайдан Алтай, Әжібай және т.б. тарайды. Алтай би өзінің бірге туған інісі Әжібай батырмен және Өтеген, Хангелді, Райымбек, Тауасар, Есбол батырлармен және өзге азаттық үшін күрескерлермен бірігіп Жетісуды жоңғарлардан босату жолындағы азаттық күреске белсене араласқан. Батыр және би ретінде қалмақтармен болған азаттық шайқастарда танылды. Себебі, Алтай би Жетісу өлкесін жоңғар шапқыншылығынан қорғауда батырлығымен, әрі әділдігімен есімі елге танымал болған би. Сол кездегі қазақтың төбе билері Қазыбек би, Әйтеке би, Төле билермен ақылдаса отырып, қазақ халқының Абылайдың ақ туының астына бірігіп, қазақ халқын жоңғар шапқыншылығынан азат етуге тікелей араласқан тұлға. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» уақытында Жетісу өңірі қазақтары Сарыарқа, Қаратау, Түлкібас пен Қазықұрт өңірлері босып кеткен еді. Енді азат етілген аймаққа Сарыарқа, Қаратау, Түлкібас пен Қазықұрт жерінен халықты қайтаруды іске асыруды қолға алған тұлғалардың көш басында Алтай би Найманбайұлы тұрды. Капитан И.Г. Андреевтің 1785 жыл 1790 жыл аралығындағы а «Описание средней орды киргиз-кайсаков» жазбасында ХVIII ғасырдағы Алтай би мен Әжібай батырлар қонысын Тарбағатай өңірінде, қытай шекарасына жақын орналасқан, жазда көшпелі қоныстары осы Тарбағатай өңіріндегі шұрайлы жерлерде, ал қыста Тақтатау трассасының жоғары жағын Қызылбөрік Алтай бидің елінің мекен еткенін жазады [1]. Алтай би Найманбайұлының жатқан жері кезіндегі 1853 Патшалық Ресейдің карталарынан табылып отыр. Ол жер қазіргі Жетісу облысы Сарқан ауданы Лепсі станциясының қасында Көктерек (бұрыңғы атауы Максим Горький) ауылына жақын жерде. Нақтысы, Көктеректің қасында Молдабай деген қыстақтың түбінде «Магила Алтай би» бейіт орны табылған. Алтай бидің осы мекенде жерленгенінің тағы бір ескерткіші қазіргі күнге дейін Алтай көлдері деген көлдер атауының әлі сақталынып тұруын атауға болады. Қазіргі уақытта Алтай би ұрпақтары Алматы обылысы, Кеген, Райымбек аудандары мен Алматы қаласында өмір сүріп жатыр.

Шешендік өнері

Халық аузында сақталған дерек, Алтай бидің шешендік сөздерінің ел жадында сақталып, ауыздан ауызға таралып бүгінге жетіп отыр. Солардың бірі – әйгілі Ақтайлақ бимен болған сұхбаттасу. Қазақтың үш жүзінің басы қосылған бір үлкен жиында жас Алтай Ақтайлақ биге арнайы жолығып өз сәлемін береді. Амандасудан кейін Ақтайлақ би жас биді сынап көру үшін: «Ер басында бақыт нешеу?, Кемдік нешеу?, Құлазу нешеу?» деп сұрапты дейді.

Сонда Алтай би былай деп жауап береді:

– Ер басында бақыт бесеу, кемдік үшеу, құлазу төртеу:

Атың жүрдек болса, жалғаныңның пырағы. Алғаның жақсы болса, берекенің тұрағы. Әкең болса – асқар тау, шешең болса – қайнар бұлақ, Балаң жақсы болса, екі көздің шырағы. Міне, бес бақыт деген осы.

Атың шабан болса, бұл жалғанның азабы. Алғаның жаман болса, дүниенің тозағы. Балаң жаман болса, көрінгеннің мазағы. Міне, үш кемдік деген осы.

Ел болмаса, жер құлазиды. Мал болмаса, бел құлазиды. Естір құлақ болмаса сөз құлазиды. Қатарынан айрылған ер құлазиды. Міне, төрт құлазу деген осы», - деп жауап бергенде, Ақтайлақ би:

- Албанға екі шекесі дұрыс біткен, таңдайына ырыс біткен бір жетелі би келе жатыр екен. Аман бол, балам, - деп батасын берген екен [2].

«Ер Әжібай» жырында аталуы

Келесі дерек, Әбзейіт Мәлкенұлының «Ер Әжібай» атты тарихи жырда және ел арасында таралған аңыз әңгімелерде кездеседі. Жыр негізінен Әжібай батырдың ерлік істерін баяндауға арналады да, батырдың туған бауыры Алтай би есімі кездесіп отырады. Онда Алтай бидің бейнесі елдің ішкі бірлігін сақтаушы, батырдың кеңесшісі, ақылгөй дана тұлға ретінде көрініс береді. Бұл жыр Алтай биге қатысты ел арасында тарихи жыр ретінде сақталған дерек болып табылады. Мысалы:

«Әжібай Найманбайдың баласы екен,

Көзінің ағы менен қарасы екен.

Ішінде төрт баланың түрі бөлек,

Басқасы мұныменен талас екен.

Тастемір, Қаңлыбай мен Әжібай, Алтай

Төрт бала туғызыпты бұл Найманбай.

Ішінде төртеуінің өзгеше боп,

Туыпты жүректі боп бұл Әжібай»

және

«Төрт бала туған екен Найманбайдан,

Бөрі деп төртеуі де даңқын жайған.

Ақыл мен әділдікке болып артық,

Озбапты ешқайсысы ер Алтайдан.

Алтай би атаныпты, ақылды боп,

Әжібай батыр болған дүниеде жоқ»,- деп келетін жолдардың өзінен-ақ Алтайдың азаматтық келбетін, өз заманындағы қазақ қоғамынан алатын орны мен тарихи рөлін аңғаруға болады [3].

Қазіргі уақытта

2022 жылдың 28 желтоқсанында Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты және Түркияның Анкара қаласындағы Хаджеттепе университеті, И.Арабаев атындағы Қырғыз мемлекеттік университеті ғалымдарының қатысуымен «Дала экспедициясы негізіндегі деректер және ел бірлігін еселеген Алтай би Найманбайұлы» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтіп, онда Алтай би Найманбайұлының өмірі мен қызметі, елді даудан, жерді жаудан қорғаудағы ақылгөй даналығы мен ерлік істері жан-жақты талқыланды [4].