Қатысушы:ZhShK/«Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы

   Еуразия тарихының маңызды кезеңдерінің бірі – археологтар «ерте темір дәуірі» немесе «ерте көшпелілер дәуірі» деп атаған оқиғалар мен мәдени жетістіктерге толы дәуір. Бұл дәуірдің осы атауларға ие болуының бір себебі – темір бұйымдарын өндіру технологиясының шығуына байланысты ерте металлургия саласының дамуы болды. Екінші жағынан, сол кезде өркен жайған дала өркениеті сырттан үлкен қызығушылық тудырды. Ежелгі металлургтер мен жауынгер салт аттылардың жұмбақ әлемі шебер темір ұсталар мен кентаврлар туралы мифтерді тудырды.

Ежелгі көшпенділер әлемі – байырғы жерлеу мәдениетін зерттеу барысында алынған археологиялық жәдігерлер түрінде біздің алдымызда пайда болған ежелгі протомемлекеттік құрылымдардың, ежелгі патшалар – дала мырзаларының тарихы. Дала тайпаларының жерлеу құрылыстарының монументалды айбынды сәулеті көп еңбекті қажет ететін шығындарды айғақтайды. Патша-әулиелердің, патша-жауынгерлердің бейіттерін зерттеу жұмыстары олардың күшінің ұлылығын, ерекше қасиетін көрсетеді. Көне бұйымдардың ерекше әсемдігі, жасалатын материалдарының технологиясы мен сапасы, құндылығы мен эстетикасы ежелгі адамдардың сол кездегі түсінік-пайымын көрсетіп, айналасындағы шындықты қалай көргені туралы түсінік береді. Еуразияның далалық белдеуінің кең мәдени кеңістігіндегі аумақтардың бірі – Тянь-Шань тау бөктерлері дала аңғарларымен және судың молдығымен қатар жатқан, ерекше көркем табиғаты бар – ел арасында «Жер жәннаты» аталып кеткен Жетісу (Жеті өзен) өңірі. Жетісудың табиғи алуан түрлілігі оның ежелгі дәуірде дамуына негіз болды. Ерте көшпелілер дәуірінде екі мың жылдан астам уақыт бұрын бұл аймақты парсылар «сақтар», ал гректер «скифтер» деп атаған дала тайпалары мекендеген.. Жетісу жерінде, Іле Алатауының әсем бөктерінде орналасқан Есік қорымы әлемдік археология ғылымында сақ мәдениетінің көрнекті ескерткіші ретінде танылған. Оның ашылуы 20 ғасырдағы әлемдік археологияның ең жарқын беттерінің бірі болды. 50 жылдан астам уақыт бұрын (1970 ж.) қазақстандық археологтар сенсациялық жаңалық ашты – Есік қорғанынан бұзылмаған қорым тапты. Қазақтың «Тутанхамонының» ашылуы «Алтын адам» деген атпен әлемге әйгілі болды. «Сақ ханзадасын» әлемге танытқан археологиялық экспедицияны әр жылдары Іле, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Жетісу және Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедицияларына жетекшілік еткен белгілі археолог Кемел Ақышев басқарды. Олар әлемдік даңққа ие болған ескерткіштерді: Бесшатыр қорымы, Есік қорғаны, Отырар қалашығы және ежелгі және ортағасырлық Қазақстанның басқа да ескерткіштерін ашты. Кемел Ақышевтың жетекшілігімен Есік Алтын адамының бейнесі қайта жасалды. Оны қайта құруда қалпына келтіруші инженер Владимир Иванович Садомсковтың қажырлы еңбегінің елеулі үлесі бар. Есік қорымының және оның басты жәдігері «Алтын адамның» Қазақстан тарихы үшін маңызы – ашық аспан астындағы музейды құруға негіз болды. Бұл идеяны жүзеге асыру «Алтын адам» ізашарларының аты аңызға айналған экспедициясы мүшелерінің бірі – Бекмұханбет Нұрмұханбетовтің өмірлік ісіне айналды. Бұл ескерткішті сақтау және музейландыру мақсатында археолог Есік қаласына қоныстанған. Есік археологиялық-өлкетану музейының бас тәлімгері бола отырып, ол музей қызметкерлерімен және ұлдарымен бірге 1999 жылдың жазында алғашқы дала лагерін құрды. Онда жылжымалы маусымдық экспозиция пайда болды, ол іс жүзінде болашақ музей-қорықтың прототипіне айналды. Ашық аспан астындағы музей құру идеясын мемлекеттік қолдау «Мәдени мұра» ұлттық стратегиялық жобасы аясында көрініс тапты. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қаңтардағы №43 Қаулысына сәйкес «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы құрылды. Сол жылдың қараша айында музей-қорық алғашқы келушілер үшін өз залдарын ашты. Алматы облыстық мәслихатының 2013 жылғы 9 тамыздағы № 21-133 шешімімен Есік қорымының және көне елді мекендерді қамтитын «Есік» қорық-музейының ерекше қорғалатын аймақтарының, дамытуды реттеу аймақтарының және қорғалатын табиғи ландшафтының шекаралары белгіленді. Оның құрамына Рахат пен Өрікті көне қалашықтары енгізілді. 2018 жылы Алматы облысы Талғар ауданы әкімдігінің 2018 жылғы 26 маусымдағы № 06-330 қаулысымен ортағасырлық Талғар қалашығы Есік қорық-музейына берілді. Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейының негізгі зерттеу нысаны сақ мәдениеті болып табылады. «Есік» қорық-музейінің ғылыми қызығушылығының негізгі нысандарының бірі – Есік қорымының және оның негізгі жәдігері – Алтын адам.

ЕСІК ҚОРЫМЫ

Есік қорымы (б.з.д. V-III ғғ.) Алматы қаласының шығысында, 50-55 шақырым жердегі Есік өзенінің қос жағалауында, Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының әкімшілік орталығы – Есік қаласына жақын орналасқан. Қорымның археологиялық аумағы Құлжа күре жолынан (солтүстік-батыста) басталып Есік қаласының аумағына (оңтүстік-шығыс) дейін созылып жатыр. Сақ-үйсін ақсүйектерінің жерлеу орнына айналған осынау ірі қорым аумағында қазіргі уақытта аумағында 80-нен астам қорған бар. Ежелгі уақытта қорымның ауданы 1,5 мың гектарды құрап, әртүрлі көлемдегі 600-ден астам қорғандарды қамтыған. Есік қорымы туралы ең алғашқы дерек мажар ғалымы, саяхатшы – Алмаши Дьердтің жол сапар жазбаларында кездессе, археологиялық ескерткіш ретінде кеңес ғалымы А. Н. Бернштамның еңбектерінде 1936 жылы арнайы тоқталады. Бернштам обалардың тығыздығын, яғни, қорымдағы жерлеу орындарының көптігін атап өте отырып, Есік қорымындағы обалар көлеміне таң қалғанын жазады. Көптеген қорғандар тоналғандықтан зерттеу жұмыстарында нақты деректерді алуға мүмкіндік бермеді. Зерттеу нәтижелері тек соғыстан кейінгі 1948 жылы ғана жарияланды. Археологиялық қазбалар 1968 жылы жалғасты, бірақ жүйелі жүргізілмеді. 1970 жылдың сәуірінде жаңадан салынып жатқан автобаза орнында жүргізілген қауіпсіздік қазбаларының нәтижесінде обаның шығыс жағынан Қазақстанның ең атақты археологиялық олжасы Алтын адам табылды. Осы сәттен бастап Есік қорымы дүниежүзіне белгілі болды. 1999 жылы археолог Бекен Нұрмұханбетовтің жетекшілігімен қорымдағы үш қорған зерттелді, оның бірі қазіргі уақытта музеймен жабдықталған және қорық-музейдің экспозициялық нысаны болып табылады. Қорық-музейге келушілер «Дала пирамидасы» атанған Есік қорымы құрылысын арнайы кескін-макеттен көре алады.

РАХАТ ЕСКЕРТКІШІ

Рахат ескерткіші атанған көне қалашық Есік қаласынан 5 шақырым жерде, Рахат ауылының маңында орналасқан. Рахат археологиялық кешені сақ дәуірінен басталып ХІІІ ғасырға дейінгі аралықта сан түрлі мәдениетті құраған орта өмір сүрген кеңістік болып табылады. Қала-жұртта шығыстан батысқа қарай созылған үш бірдей бір біріне ұқсас біртұтас қамал кешендері, орталық бөлігінде трапециялық үлгідегі төбе бар. Орталық бөлікті айнала жасалған орлар маңайында өте ыңғайлы фортификациялық құрылысқа айналған, жасанды баурайлар мен дуалдар орын тепкен. 2004 жылы Әлкей Марғұлан атындағы археология институты мамандары ескерткішке зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Есік қорымының уақытына сәйкес келетін мәдени қабатты анықтады. Бұл ескерткіш сақ-үйсін патшаларының қонысы болған және осы жерден Алтын адамның сүйегін шығарған деген болжам бар. 2017 жылы «Есік» музей-қорығы мен Қытай Халық Республикасының мамандарының бірлескен тобы ескерткішке зерттеу жүргізіп стратиграфиялық барлау орын қазды. Барлау жұмыстары солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс үйінділерде, екі жерде жүргізілді. Көлемі 10х2х4 м. болатын стратиграфиялық қазба (шурф) орталық үйіндінің етегінде оңтүстік-батыс бөлігіне салынды. 9 бірдей мәдени қабат, ескерткіштің аумағы анықталып қыш сынықтары, қола бұйымдар, тастар мен өңделген сүйектер табылды. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде ескерткіштің жасын ерте темір дәуірінен орта ғасырға дейінгі аралық деген уақытша болжам жасалды. Барлау орларының бірінен табылған қыш күйдіруге арналған пеш жергілікті төбелердің адам қолымен жасалғанына тағы да бір дәлел бола алады. 2018 жылы далалық жұмыстар екі бағытта жүргізілді. Бірінші қазба жұмыстары – бірнеше оба орны табылған қала-жұрттың оңтүстік жағындағы түрік кезеңіне тән жерлеу орнынан 4 адам мен 2 жылқының қаңқа сүйектері, сонымен қатар көптеген ат әбзелдері бөліктері табылды. Екінші бағыт бойынша қалашық цитаделіне ұзындығы 10 м, ені 5 метр болатын шурф салынды. Бұл жерден қыш пен жануарлар сүйектерінің сынықтары табылды. Болашақта қала-жұрт орнына Жетісудың ежелгі көшпенділерінің қалалық мәдениетінің керемет ескерткішін әлемге паш етуі мүмкін болатын кең көлемдегі қазба жұмыстары жүргізілетін болады.

ӨРІКТІ ЕСКЕРТКІШІ

Қалашық Өрікті ауылының (бұрынғы «Красный Восток» ауылы). оңтүстігіне қарай тау етегінде орналасқан. Бұл жер бір кездері сақ тектілерінің резиденциясы – Рахаттың көне қонысына қызмет еткен елді мекен болған деген болжам бар. Ескерткіштің алдын ала мерзімін белгілеу – б.з.д. V-III ғ.ғ. жатады. Елді мекеннің негізгі бөліктері тұйық шеңберге ұқсайды. Шығыс, солтүстік және батыс жағынан аумағы топырақ қорған – дуалмен нығайтылған. Оңтүстік жағы ормен қорғалған. Шығыс бөлігінің аумағында қазір бүгінгі заман зираты бар. Солтүстік бөлігін де жартылай қорымдар алып жатыр. Өрікті қалашығындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын музей-қорық 2012 жылы бастады. Түркі дәуіріне жататын екі шағын қорған мен барлау стратиграфиялық окопты қазу барысында керамика, тас және сүйек бұйымдарының сынықтары табылды. Табылған жәдігерлер ескерткіштің төменгі қабаты шамамен б.з.д. III-I ғғ. Жатады.

ТАЛҒАР ҚАЛАШЫҒЫ

Ортағасырлық Талғар қалашығы (VIII-XIV ғғ.) Алматының шығыс жағында 25 шақырым қашықтықта, қазіргі Талғар қаласының оңтүстік жағында орналасқан. Қалашық тарихи ескеркіш ретінде 2014 жылы Ұлы Жібек жол бойында жатқан 33 қаладан тұратын сериялық ескерткіштер тізбегінің қатарында ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енді. «Ху-дуд ал-Алем» («Әлемдер шекарасы», 982 ж.) атты парсы географының анонимдік географиялық жазбасында солтүстік шығыс Жетісудың елді мекен дерінің қатарында Талхиз (басқа бір атауы – Талхир) қонысы да аталып өтеді. Ортағасырлық Талғар (Талхиз) қалашығы қаланың экономикалық және шаруашылық, сонымен қатар қолөнер дамуының қозғаушы күші бола отырып, Ұлы Жібек жолының бойындағы маңызды сауда нүктелерінің біріне айналды. Қазіргі уақытта көлемі 298х302 м (9 га) болып келетін қаланың орталық бөлігі ғана сақталып қалған. Дерекөздердің мәліметі бойынша 980 жылдары қалашық көлемі 28 гектар болған екен. Қалашыққа алғашқы археологиялық қазба жұмыстарын 1921 және 1924 жылдары В. Городецский бастап жүргізсе, 1939 жылы А. Н. Бернштам басқарған Жетісу археологиялық экспедициясы жұмысты жалғастырды. Одан кейін бұл жұмыстар 1950 жылдары И. И. Копыловтың жетекшілігімен кең ауқымда жалғасты. Ал, ескерткішті кең көлемдегі зерттеу жұмыстары Кемел Ақышевтың басқаруындағы Жетісу археологиялық экспедициясы Карл Байпақовтың жетекшілігімен отырықшы және қалалық мәдениетті зерттеу жөніндегі арнайы топ құрылды. Олар 1968 және 1970 жж. қалашықта қазба жұмыстарын жүргізді. Арадағы біраз өзгерістен кейін 1978 жылы қазба жұмыстары әуелі Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) құрамында жалғасса, кейінірек Алматы, одан кейін тағы да Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) құрамында Т. В. Савельева жетекшілік еткен Талғар тобы жұмыс істеді. 1978-1983 жж. қамал қабырғалары қоршап жатқан орталық бөлігі мен оңтүстік бөлігінде қазба жұмыстары жүргізіліп, 3890 м² болатын қазба алаңында 12 үй мен 65 метрге созылған негізгі көше орны аршылып, қаланың орталық алаңында батыс және солтүстік қабырғалар кесіндісі ашылды. 1986, 1990-1993 жж. жүргізілген зерттеу жұмыстары кезінде ұстахананың, қалашықтың орталық үйіндісінің орны қазылып, қала құрылысы мен қала қолөнершілері, сауда, ауыл шаруашылығы туралы материалдар мен мәліметтер жинақталды. 2018 жылдан бастап К. М. Байпақовтың жетекшілігімен «Іле алқабының орта ғасырлық қалаларының палеоэкономикасы» жобасы аясында ескерткіште қазба жұмыстары жүргізілді. Бұл жолғы археологиялық зерттеу жұмыстары қала орталығы- ның шығыс бөлігіне жасалды. Зерттеу барысында бірнеше ғимараттан тұратын үйлер тазартылды. Олардың көбінде суфалар (демалуға арналған балшық сәкілер), астынан жылу жүйесі өтетін мұржалы пештер, көптеген қыш сынықтары табылды. Сонымен қатар, көлемі мен тұрғызу әдісін анықтау үшін шығыс қамал қабырғасына кесінді жасалды.

ЭКСПОЗИЦИЯ

«Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің тұрақты көрме залдарында қазіргі таңда палеолит дәуірінен соңғы орта ғасырға дейінгі 500-ден астам жәдігер қойылған. Көрмеге қойылған заттардың едәуір бөлігі сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетін ашады. Экспозицияда шынайы артефактілердің жанында интерактивті аймақтар бар, мұнда келушілер қолдарымен әртүрлі кезеңдегі керамиканың нақты фрагменттерін ұстап көре алады. Сонымен қатар Алтын адам бас киімі эскиздерінің пазлдарын жинап, құрастырып, жартастағы жазу, суреттердің көшірмесін салып, өзімен бірге ала алады.. Экспозиция музей-қорық аумағында көруге арналған нысандармен толықтырылған. Олардың ішінде ең қызықтысы музей-қорық аумағына кіре берістегі түркі дәуіріндегі шынайы тас мүсіндер, музейланған қорған мен тас лабиринт.

АҚПАРАТ ФОЙЕСІ

Экспозиция 155 археологиялық нысанды қамтитын «Қазақстан аумағындағы сақ-скиф ескерткіштері» электронды картасынан басталады. Типологиясына сәйкес ескерткіштер картада әртүрлі белгішелермен белгіленген. Карта сенсорлық дүңгіршегі бар кешенде ұсынылған, онда қорғандар туралы толық ақпарат, кескіндерді үлкейту мүмкіндігімен жеке ескерткіштер бойынша иллюстрациялық материал бар. Музей-қорық зерттеушілері тарих пен археология бойынша деректі фильмдер, сақ дәуіріне қатысты ең қызықты археологиялық жәдігерлердің суреттерін таңдады. Осы және басқа да фото және бейне материалдар музей фойесіндегі монитор экранында күнделікті көрсетіледі.

САҚТАРДЫҢ ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІ

Аталмыш экспозициясы археологиялық карта тақырыбын одан әрі жалғастырады. Онда отандық тарихымыздың сақ-үйсін дәуірінің үнсіз куәлері – жауынгер қарулары мен ат әбзелдері, тұрмыстық, діни наным-сенім бұйымдары, Шұбарат және Молалы (б.з.д. V–IV ғғ), Өрнек (б.з.д. V–IV ғғ.), Рахат қорымдарынан анықталған жәдігерлерінің түпнұсқалары мен Шілікті (б.з.д. VII ғғ.), Берел (б.з.д. V–IV ғғ.) обаларынан табылған жәдігерлер көшірмесі қойылған. Келушілердің назарын әсіресе, рестовратор Қ. Қ. Алтынбеков жасаған ат бетпердесінің көшірмесі аударады. Берел сақ қорымынан 1998 жылы қазақ-француз археологиялық экспедициясы 13 жылқы тапқан болатын. Олардың арасында біреуі ерекше жабдықталып, алтындалған әбзелдермен көмкеріліп көмілген екен. Мәңгілік тоңның арқасында сақталып қалған ат бетпердесіне тауешкінің мүйізі орнатылған. Экспозицияда Алматы облысындағы сақ дәуіріндегі апатты қорғандарды қазу кезінде жиналған және «Археологиялық сараптама» ғылыми-зерттеу ұйымы сыйға тартқан заттар қойылған. Музей-қорықтағы құнды жәдігерлердің бірі – Алатау қорымынан алынған алтын бұйымдар – әртүрлі пішіндегі алтын жолақтар, қыш ыдыстың сынығында жартылай сақталған алтын фольга қабаттары. Оның ішінде Қаратұма үйсін қорымдарында жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жинақталған олжалар бар. Ерекше жәдігерлер қатарында аңдық стилде нақышталған алтын жалатылған қола тоғаны, тоғыз жапырақты түйреуішті атап өтуге болады Ортадағы шеңберден жұлдызша ұшына қарай жіңішке сызықтар созылып жатыр. Олардың әрқайсысы асқан ептілікпен алтын пластинаға бекітіліп қана қоймай, көзге әрең шалынатын аса шағын көлемдегі түйіршіктерден құралған. Ал ортаға дәнекерленген алтын сымға кезінде қосымша бір бұйым орнатылса керек (асыл тас). Бұл бұйымдар сонау көне замандардағы зергерлердің асқан шеберлігіне еріксіз тәнті етеді. Олардың қандай технология мен жабдықтарды пайдаланғаны әлі күнге дейін жұмбақ күйінде қалып отыр., Музей-қорық жәдігерлерінің түпнұсқасының көп бөлігін Жетісуда өндіріліп, осындағы халықтың кең көлемде пайдаланған алуан түрліқыш ыдыстары құрайды. Шамасы жартылай көшпенді өмір сүру ортасында әрі ыңғайлы, әрі темір ыдыстармен салыстырғанда жасау шығыны аз қыш ыдыстарға деген сұраныс көп болған сияқты. Пайдалану ыңғайына қарай ыдыстар асүйлік (қазандар), асханалық (тостақтар, саптаяқтар) және шаруашылық (су таситын құмыралар мен сұй- ық азық-түліктерді сақтайтын ыдыстар) болып бөлінген. Ал, сыртқы қалыбына келсек Жетісуда шағын әрі жатағандау келетін дөңгелек пішінді ыдыстар кең таралған болатын. Дегенмен мұнда Алатау қорымынан (б.з.д. VII–V ғғ.) табылған бүйірі шығыңқы, шәйнек пішіндес құмыра сынды ыдыстар да кездесіп отырған. Ыдыстың ұстахананың айналмалы шең- берінде жасалғаны сырт көзге көрініп тұр. Мұндай арнайы құрылғыда жасалатын ыдыстарды тек белгілі, бай адамдар ғана ала алатын. Ал, басқа ыдыстардың сырт пішінінің толықтай тегістелмеуі және ыдыстың түбегейлі формада жасалмауы оның қолдан жасалғанын көрсетеді. Ілмек тәрізді жалпақ тұтқасы бар көлемді саптыяқтар су мен сүт ішуге арналған. Онымен қатар, көлемі анағұрлым шағын осындай тұтқасы бар және тұтқасыз құмыраларды кездестіруге болады. Ғалымдардың айтуынша сапсыз ыдыстар ғұрыптық салтқа арналған ыдыстар сияқты. Үш тағанды және қуыс табанды қола қазандар Жетісу сақ-үйсін мәдениетінің ерекшелігін аңғартатын құнды жәдігерлер. Темірден, қоладан, тас пен қыштан жасалған залдағы жекелген жәдігерлер – «Есік» музей-қорығының археологиялық зерттеу жұмыстары мен Корея Республикасы. Қыта Халық Республикасы және Ресейдің ғылыми ұйымдарымен халықаралық байланыс аясында атқарылған жұмыстар нәтижесін көрсетеді. Экспозицияның мазмұнды бөлігінің бірін Чертомлык, Толстая могила, Күлоба (Солоха, Украина) обаларын қазба жұмстары кезінде табылған түпнұсқа археологиялық бұйымдардағы мотивтер негізінде орындалған, сақ-скифтердің күнделікті шаруашылық-тұрмыстық өмірін бейнелейтін барелефті панно құрайды. Жекелеген сөрелерде сармат кезеңінің құрбандық астаулары (көбіне көшірме түрінде), скиф-сақ бет-пішіндерінің мүсіндік антропологиялық қайта қалпына келтірілген нұсқалары (авторлар – Г. В. Лебединская, Е. В. Веселовская), Батыс Үстірттен табылған антропоморфты тас мүсіндердің графикалық образы орын алған. Залдың ортасында Қырым Алтынбековтың бірінші реконструкция негізінде, Кемел Ақышевтің кеңесіне және өзінің зерттеулеріне сүйене отырып жасалған Сақ ханзадасы – Алтын адамның қайта қалпына келтірілген нұсқасы тұр. Алтын адамның тәжі сақтардың ғарыш туралы символикалық танымының жарқын көрінісі болып табылады. Көсем Әлемнің кіндігі болып саналса, оның киімі мен тәжіндегі символдарда ежелгі дүниетаным бойынша – төменгі әлем – жер асты, ортаңғы әлем – жер, жоғарғы әлем – көк аспанды білдіретін әлемнің өзіндік сипаты көрініс тапқан. Осыған байланысты барлық суреттер көлденең үш бөлікте орналасқан. Тәжді айнала алтын таулар мен ағаштар бейнесі орын алса, тау шыңдары сақтардың түсінігінше әлемді жан-жағынан қоршап жатқан әлемдік тау жоталарын білдіреді. Тау етегінде «жер бетінің жануарлары» – барыстар мен тауешкілер, ал шың басында – құстар, қанатты барыстар (барыс грифондар) бейнеленген. Сонымен қатар, жарық бағыты бойынша бағдарлар да бейнеленген. Мысалы, алдыңғы бөлігі күншығысты көрсетеді. Осы себептен де осында төрт бірдей қанатты аттар мен төрт алтын жебелер бейнеленген. Бұл күн өз жолында түгелдей аймалап өтетін үш бірдей әлем мен әлемнің төрт бұрышы- на билік жүргізудің өзіндік белгісі болып есептеледі. Тәждің бұлай жасалуы бүкіл мифологиялық ғарышқа жүргізілетін Тәңірлік биліктің көсемге берілгенін білдіреді.

АЛТЫН АДАМНЫҢ АШЫЛУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Алтын адам тарихы музей-қорықтың екінші зал материалдарында толықтай қамтылған. Сақ ханзадасы ашылған күнінен бастап, оның киімінің үш бірдей нұсқасын жасап шықты. Есік обаларындағы қазба жұмыстарын басқарған ғалым-археолог К.Ақышевтың ғылыми жобасы бойынша қалпына келтіруші В. Садомсков 1970–1973 жж. киімді, бас киім мен «алтын жауынгердің» етігі мен қару-жарағын қалпына келтіріп шықты. Дәл осы нұсқа әлемнің бірнеше елдеріне көрмеге шығып, бүкіләлемдік даңққа ие болды. Суретші-қалпына келтіруші А. Танабаев 1995 ж. ҚР Мәдениет министрлігінің тапсырмасы бойынша Сақ ханзадасы – Алтын адам киімінің тағы бір реконструкциясын жасап шықса, 1997 жылы Тұңғыш Президент Н. Ә. Назарбаевтың тапсырмасы бойынша қалпына келтіруші Қ. Алтынбеков оның үшінші нұсқасын қалпына келтірді. Ол нұсқа бүгінде музей-қорыта тұр. Осы залда Алтын адамның тәжінің сан түрлі қайта қалпына келтірілген нұсқаларының кескіндері орын алған. Жекелеген витриналар қазақ мемлекеттігінің бастауын сақ-үйсіннен кезеңі екенін дәлелдеген, ежелгі дүниенің бай өркениетінің бірегей куәгерін жалпақ әлемге танытқан ғалым-археологтар К. Ақышев пен Б. Нұрмұханбетовке арналған. Музей қонақтары экспозицияның ең бағалы жәдігерлеріне айналған Алтын адаммен бірге табылған 19 түпнұсқа бұйымдармен қатар, көлемі 1,0 х 2,4 м (масштабы – 1:50) болатын Есік обасының үлгісін де көре алады. Есік обасының диаметрі 60 м, биіктігі 6 м болған. Мұндай аса үлкен көлем қайтыс болған адамның қоғамдағы жоғары орнын көрсетеді. Оба үйіндісі қиыршық тас-топырақ араластыра үйілген 3–4 қабатты өзеннің малта тастарынан қаланған. Обадан біреуі – ортасында, екіншісі бүйірінде орналасқан екі бірдей жерлеу орны табылды. Орталық қабір көлденең (үйіндінің батыс жағынан қазып кірген) және оба төбесінен тік қазып кіру арқылы екі рет тоналған. Қабір шұңқырында адамның шашылған сүйектері мен бірнеше алтын тоғалар табылды. Керісінше бүйірдегі қабір мүлде тоналмаған боп шықты. Жерлеу камерасы өңделген Тянь-Шань шыршаларынан жасалған бөренелерден қаланып, үстінен де бөренелермен жабылған екен. Жерлеу каме- расының ішкі көлемі 2,9 х 1,5 м, биіктігі 1,5 м. Үстінен жабылған бөренелер үйіндінің салмағынан қабір отырғандықтан құрылысын аздап өзгерткен. Қабірдің едені ортасынан жарылған бөренелерден жасалған. Марқұм қабірдің солтүстік жартысында басын батысқа беріп шалқасынан жатқызылған екен. Марқұмның киімі мен тәжі алтын нақыштармен ба- рынша безендірілген. Қабірдің оңтүстік және батыс бөлігінде ғұрыптық ыдыстар қойылған. Қабірден 4000-н астам алтын тағалар мен қапсырмалар, отыз бір бйұым табылған. Олардың қатарында семсер мен қанжар, қола айна, қыш құмыралар мен табаштар, ағаштан жасалған ыдыстар (астау), сабында аққу мойны бейнеленген күміс қасық, үлкен және кіші күміс тостағандар, ағаш шөміш пен ақық пен әйнек тастардан тізілген моншақ болды. Бұл қабірдің байлығына қарап, орталық қабірдің қандай қазынаға ие болғанын елестетудің өзі қиын. Олардың арасындағы анағұрлым құнды артефакт – сыртқы бетінде орхон-енисей жазбаларын еске түсіретін 26 таңба қашалған күміс тостаған көшірмесі де (диаметрі 7,7 см) зал экспозициясы қатарынан орын алған. Тостаған Памир мен Тянь-Шаньнан табылған, әлі құпиясы ашылмаған жазбалардың ортақ атауы болып табылатын «Есік жазуы» – жазба мұралардың ішіндегі ең белгілі ескерткіш болып саналады.

	Алтын адамның салтанат киімін әшекейлеген, сақ-үйсіндердің мифологиясының киелі ойларынан хабар беретін ежелгі өнер сюжеттері Қазақстан Республикасының мемлекеттік символикасына да енді. Ол ҚР бірінші пошта маркасында, ҚР тұңғыш Президентінің бірінші штандартында, «Көшпенділер алтыны» атты инвестициялық шақасында бейнеленген.

ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫ

«Есік» музей-қорығының экспозициясында сақ кезеңіне қатысты жәдігерлер ғана көрсетілмейді. Мұндағы ежелгі тас дәуірінен бастап кейінгі орта ғасырға дейінгі кезеңдердерді қамтитын материалдар өзінің сан алуандығымен көз тартады. Бұл артефакттілер еліміздің түрлі аймақтарынан, әртүрлі уақыттарда табылған. Залдағы экспонаттар археолог Б. Нұрмұханбетовтің қорынан алынған және тұрғындардан сатып алын және «Есік» қорық-музейінің кешенді археологиялық зерттеулері кезінде табылған бұйымдар. Экспедиция барысында табылған Алмалы ауылындағы қазіргі заманғы мазар аумағынан шыққан күміс тостаған мен қола бұйым, Жаңатұрмыс ауылындағы түрік кезеңіне жатады деп болжанып отырған жерлеу орнынан анықталғын қысқа семсер мен белбеудің қола әшекейлері сынды бұйымдар да экспозиция қатарын толықтырып отыр. Табылған олжалардың географиялық алаңы қатарында Отырар, Тараз, Қойлық, Талғар (Талхиз), Көкмардан, Қостөбе қалалары, Бөріжар, Қаратұма, Қараспан қорымдарынан, Есік бейіттері сынды Қазақстанның белгілі ескерткіштерін атауға болады. Ұлы Жібек жолындағы сауда саттық қызметі мен тауарлардың өлшемі, қазіргі уақыттағыдай, ол кезде де ақша болатын. Араб тілінде алтын шақалар «ди- нар», күмістер «дирхем», мыстары «фелс» деп аталды. Экспозициядан Талғар (Талхиз) қаласынан табылған Қарахандықтар дәуіріне (XI–XII ғғ.) жататын күміс шақаларды көруге болады. Орта Азияда соғылған шақалардың бұл жерден де табылуы, сол кездің өзінде-ақ сауда қатынастарының қандай кең ауқымда таралғанын көруге болады.Табылған қорларға қарағанда Талғардың өзінің шақа соғатын сарайы болған сияқты. Экспозицияда қолөнер, сауда мен жер өңдеу орталығы болған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ескерткіштерінен алынған орта ғасырлық құймалы (түсті жылтырақтармен әдіптелген) ыдыстар жинағы ерекше орын алады. Түсті жылтырақтар ыдысты ғана емес, кесене ғимараттарын да әшекейлеуге пайдаланылған. Оның куәсі ретінде Батыс Қазақстаннан әкелінген қаптама кірпішті көруге болады. Бір қызығы ғалымдар осы күнге дейін орта ғасырлық жылтыр қаптамалардың құпиясын аша алмай келеді. Арасында ақық, яшма, тау хрусталі сынды асыл тастардан, дөңгелек, дөңестеу, жалпақ үлгіде, әркезеңдерде жасалған моншақтар мен сан түрлі әйелдер әшекейі экспозициядан орын алған. Сонымен қатар, ақ түсті әйнек тектес (паста яғни, жарық өткізбейтін, ерекше қайнату әдісімен алынатын) материалдан жасалған моншақтар да бар. Мұнда Қазақстан аумағына Ұлы Жібек жолы арқылы, теңіз жағалуы елдерінен жеткен, теңіз ұлуының қабыршықтарынан жасалған моншақтар кездеседі.

Б.НҰРМҰХАНБЕТВТІҢ МЕМОРИАЛДЫ БӨЛМЕСІ

Бекмұханбет Нұрмұханбетов (1935-2016) – әйгілі қазақстандық археолог және Жетісу сақтарының тарихын жалықпай наисхаттаушы ғалым. Ол академик Ә. Х. Марғұлан мен профессор К.Ақышев басқарған көптеген экспедицияларға қатысып, кейіннен өзі де Жетісу археологиялық экспедициясын басқарды. Б. Нұрмұханбетов Есік қорымының ірі обасының бірінен табылған Алтын адамды ашушылардың бірі. Тарих, археология және музейтану салалары бойынша 50-н астам ғылыми және 100-н астам ғылыми-танымдық мақалалардың авторы. Археолог қатысқан экспедициялардың ауқымы Оңтүстік Қазақстаннан Жетісуға дейінгі үлкен аумақты қамтиды. Еліміздің оңтүстігіндегі Көкмардан, Күйікмардан сынды ежелгі қалалар мен қорымдарды, Арыс өзенінің жағасындағы Бөріжар, Қараспан, Бөген сынды ерте орта ғасырлық қорымдарды зерттеген. 2010 жылдан бастап соңғы деміне дейін Бекен Нұрмұханбетов «Есік» қорық-музейінде қызмет етті. Оның еңбегі еленіп, Қазақстан Республикасы Президентінің Құрмет грамотасымен, «Еңбекшіқазақ ауданының құрметті азаматы» атағымен, «Қазақстан Республикасы туризмінің құрметті қызметкері» төсбелгісімен марапатталған. Ол өте білімді, талантты адам болумен қатар, ерекше археологиялық сезімталдыққа ие еді. Сонымен қатар, әңгімесі әсерлі, ұлағатты ұстаз болатын. Халық оны ерекше ескерткішті ашқаны үшін ғана емес, адамдық қасиеті үшін де «Алтын адам», «Бекен ата» деп атап кеткен еді. Аса көрнекті археолог Бекен Нұрұханбетовті есте қалдыру мақсатында қорық-музейдегі өзінің жұмыс бөлмесі қазіргі таңда келушілер тамашалайтын мемориалды бөлмеге айналған.

КӨРМЕ ЗАЛЫ

«Есік» музей-қорығында 2016 жылдан бастап арнайы уақытша көрме залы ашылды. Көрмелердің басым бөлігі музей-қорық тақырыбына арналған. Бұл көрмелер негізгі экспозицияны толықтырып, көне дәуір тарихына тереңірек үңілуге мүмкіндік береді. Олардың әрқайсысының айтар ойы, берер ақпараты, көтерер жүгі бөлек, әрбір тақырыпта жеке авторлық көзқарас бар. Бұл залдағы алғашқы көрме Есік обасынан табылған таңғажайып олжаның ашылуы мен оның кейінгі зерттелу жағдайын таныстыратын музей қорына келіп түскен соңғы жаңалықтарына арналған. «Алтын адамның құпиясы» деп аталды. Алтын адамның ашылу және зерттелу тарихы өзіндік құпиялары мен сырлары аса маңызды тарихи жаңалық болып табылады. ҚазКСР ҒА Тарих, археология және этнология институтының Есік экспедиция тобының сонау 1970 жылдары жүргізілген археологиялық зерттеулері, ғажайып жаңалығы, ханзаданың қабірін алғаш ашқан кім екені туралы мәселелер төңірегіндегі, Алтын адамның қаңқа сүйегіне антропологиялық зерттеулер жасалмағаны, оның «жоғалып кеткені» туралы жұмбақтар көп еді. «Есік» қорық-музейі «Алтын адамның ашылу және зерттелу тарихы: аңыз бен ақиқат» атты ғылыми-қолданбалы жобаны іске асыру барысында Есік обасынан табылған ғажайып олжаның ашылуы мен зерттелуіне байланысты көптеген құпия жағдайлардың сырын ашатын дереккөздерді тауып, сол арқылы өзінің қорын толықтырды. Бұл деректердің бәрі «Алтын адамның құпиясы» атты жинақта беріледі. Осы арқылы оқырман тұтастай әйгілі олжаның ашылу тарихына, сақ-үйсін тайпаларының рухани мәдениетіне де жаңаша көзқараспен үңіле алады. Жинақта «Ғылым ордасы» (бұрынғы ҚазКСР Ғылым академиясы) ведомоствалық архив қорының, Есік қорғанын зерттеуші экспедиция қатысушыларының жеке архивтерінің материалдары алғаш рет жари- яланып отыр. Осы материалдардың ішінде Ресей маманы А. Китованың Алтын адамның қаңқа сүйегіне жасаған алдын-ала антропологиялық сараптамасы ерекше орын алады. Жинақтағы сұхбаттар Алтын адамға байланысты археологиялық олжаның табылған кезінен бастап қайта қалпыну келтіру сәті, оның бүгінгі жағдайына дейінгі кең көлемді қамтиды. Аталмыш көрменің материалдары музейдің көшпелі көрмелері кезінде басқа да орындарда көрерменге ұсынылды. Одан кейінгі көрме «Алматы облысының алтын картасы» деп аталды. Бұл көрмеде қазақ мемлекетінің жарқын символдарының бірінің отаны Есік қаласына Алматы облысының 22 музейі ең құнды деген жәдігерлерін әкелді. Осы жәдігерлер арқылы келуші қонақтардың санасында құны алтыннан да қымбат жәдігерлер орналасқан аумақ туралы жарқын ойлар қалыптасты. Аймақтың ең құнды жәдігерлерін қысқа уақытқа бір араға топтаған бұл көрмеде облыстың тарихи-мәдени байлығын көруге үлкен мүмкіндік туды. Ал одан кейінгі ашылған «ІЗбасарлар» көрмесінде Бекен атаның жас ізбасарларынан бастап музей-қорықтың табиғатты қорғау міндетіне байланысты экологиялық түрлі аспектілердегі ізбасарлық тақырыптары көтерілді. «Өлке мақтанышы» жобасы бойынша әр өңірдің тұрғындарына туған өлкелерінің тарихына қатысты ойдан шығарылған ақша мен маркаларда «қандай әйгілі жерлестерінің бейнесі имидждік рөл ойнауы мүмкін?» деген ой тасталды. Байқауға қатысушыларға дизайнын өздері жасауға тапсырма берілді. Олардың арасындағы ең үздіктері қорытынды көрмеден орын алды. «Таңбалар. Петроглифтен ою-өрнекке дейін» көрмесінде ежелгі жартас суреттері мен дәстүрлі қазақ ою-өрнегінің нақты мазмұндық паралелдері беріліп, бабаларымыз мен қазіргі заманғы шеберлердің таңбаларда жасырынған «өсиеттерін» оқу да ұсынылады. Көрмеге қойылған бұйымдар қатарында «Есік» музей-қорығының «Жетісу сақтарының идеологиясы мен мифологиясы» атты ғылыми-қолданбалы жобасы аясында Кетпен тау жоталарында жүргізілген археологиялық экспедициясы кезінде жасалған эстампаждар мен петроглиф суреттері, «Ұста Дәркембай атындағы қолөнер музейі» МКҚК-ның дәстүрлі ұлттық қазақ өнерінің бұйымдары қойылған. Соңғы жылдардағы уақытша көрме залына «Ұлы даланың сақ өркениеті: металургия», «Атқа міну мәдениеті – дала өркениетінің мұрасы» атты көрмелері қойылды. Металургияға қатысты экспозицияда казақ жеріндегі ежелгі металды игеру бойынша карта ілініп, Рахат археологиялық кешені мен тұрағы Өрнек қорымдарынан қазба жұмыстары нәтижесінде табылған темір дәуірі кезеңіне жататын әшекей бұйымдар, қару түрлері, тұрмыстық заттар, ғұрыптық ыдыстар, Бесағаш ауылынан кездейсоқ табылған (көмбе) қола бұйымдар қойылды. Келесі көрме экспозициясы атқа міну мәдениеті қазақ жерінен бастау алғанын айқындайтын энеолит дәуірінен бүгінгі күнге дейінгі ауқымды кекзеңдерге тиесілі артефактілер мен қолданыстағы ат әбзелдерінен, ежелгі арбаның көркемдік реконструкциясынан, түркі дәуіріне тиесілі жебелі қылшаннан, тас бетіндегі сурет-петроглифтердің фотоларынан, Пазырық кілем көшірмесінен тұрады. Бұл эспонаттар мен музейлік заттар «Есік» музей-қорығы, «Ботай» музей-қорығы мен Ұста Дәркембай атындағы қолөнер музейі қорларының коллекциялары болды. Музей көрмесі «Жад баспалдағы» атты тағы бір көрмемен толықты. Бұл баспалдақтың әрбірі жекелеген тарихи кезеңді көрсетсе, «Қансонардың ежелгі падишасы» археологиялық және тарихи материал- дар арқылы қазақ даласында ежелден келе жатқан бекзат өнер – қыран құсты аңға салудың қыр-сырынан хабар береді. Қазіргі заманғы музейлік инновацияға ашық, Есік қаласын «сақ алқабына» ашылған есік ретінде көрсететін, Facebook әлеуметтік желісінде жеке парақшасын ашып, интернет кеңістігіне көшіп алған «Музей ЕСІКті ашады» жобасы да осы жерден көрініс тапқан. Жобаны іске асырған соң музей қорына орналасқан көрменің жекелеген бөліктерін «көбейтілген» терезелер ретінде көрме залына апаратын баспалдақ бойынан көруге болады.

КІТАПХАНА

Музей -қорық қорында 3000-нан астам қомақты кітап қоры бар. Бұл кітап қоры археолог Б. Нұрмұханбетовтің жеке кітаптар жинағы негізінде жинанақталған. Сонымен қатар, музей-қорық өз жұмысы барысында серіктестерден, келушілерден және донорлардан сирек басылымдарды алады, олар көбінесе музей-қорықтың зерттеу тақырыптарына қатысты. Қазіргі уақытта кітап қорында Қазақстан тарихы мен археологиясына, жалпы тарихқа, музейтануға, сөздіктер мен анықтамаларға, қазақ және орыс тілдеріндегі энциклопедияларға қатысты басылымдар бар. Сонымен қатар, мұнда библиографиялық сирек кездесетін ХХ ғасырдың алғашқы жартысында жарық көрген кітаптар да бар. Мұншалықты байлық музей-қорықтың қызметкерлеріне ғана емес, басқа да зерттеушілерге, студенттерге және барлық Қазақстан тарихына қызығушы оқырмандарға арналған (әрине, ол үшін музей-қорық басшылығының арнайы рұқсаты керек). Музей-қорықтың қаладан қашықтығын және жергілікті ғылыми кітапханалардың жоқтығын ескере отырып, музей кітапханасы Есік қаласының мәдени-рухани өмірінде маңызды рөл атқарады. Бұл кітапхана музей-қорық ішінде болғанымен, кез келген адамға ашық.

КЕЛУШІЛЕРГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛАР

Музей-қорықтың экспозициясы бойынша түрлі жастағы келушілерге арналған жалпы және тақырыптық экскурсиялар мен дәрістер ұйымдастырылып тұрады:

• Музей-қорықтың экспозициясы мен аумағына жасырылған, оқушыларға аналған Қазақстанның ежелгі тарихы мен Алтын адамға қатысты квест-ойындар. • Төмендегідей қорғау аумағына жасалатын маршруттар келуші қонақтарды Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлық тарихымен таныстырады: Есік қорымы, Рахат, Өрікті ескерткіштері, Талғар (Талхиз) қалашығы Музейлендірілген оба – сақ-үйсін тайпаларының жерлеу рәсімдері мен сәулеттік әдет-ғұрыптарын көруге арналған мүмкіндік. • Музейлік сабақтар. • Студенттер мен музей мамандарын іс-тәжірибеден өткізу. • Музейлік мәні бар бұйымдарды суретке түсіру, көшірмесін жасау және сканерлеу қызметтері. • Арнайы тапсырыс бойынша жеке бағдарламамен музейлік оқиғалар ұйымдастыру • Көшпелі экскурсиялар алдын-ала тапсырыс бойынша жүзеге асады. • Қызметтер қазақ, ағылшын, түрік, орыс және қытай тілдерінде көрсетіледі.

ТҰРАҚТЫ ІС-ШАРАЛАР

Тұрақты іс-шаралар төмендегі арнаулы күндер мен мерекелерге негізделген: • Ескерткіштер мен тарихи орындарды қорғаудың Халықаралық күніне (18 сәуір) орай – арнайы шақырылған сарапшылардың дәрісі, музей-қорық аумағына ағаш отырғызу дәстүрі, киіз үйдегі дастархан, музей-қорықтың белсенді әріптестерін марапаттау. • Халықаралық музей күніне (18 мамыр) орай – ерекше танымалдыққа ие болған «Музей түні» акциясы (4000-ға дейінгі қонақтар). Бағдарлама аясында кәсіби және әуесқой әншілердің қатысуымен өтетін концерт, салт-дәстүрлер мен ритуалдар, ұлттық ойындар (ақсүйек, алтыбақан, арқан тартыс, күрес), қолөнершілер мен суретшілердің шеберлік сабағы, Алтын адамның жанында суретке түсу, музей-қорықтың аумағында ат арба мен серуендеу, белгілі шығармашылық адамдармен қызықты сұхбаттар сынды көптеген тартымды іс-шаралар өтеді. • Халықаралық балаларды қорғау күніне (1 маусым) және Мемлекеттік рәміздер күніне (4 маусым) орай – тақырыптық байқаулар, музей-қорық тақырыбына сай ойындар өтеді.