Қытай қазақтарының әдет-ғұрыптары
Әдет-ғұрыптары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ ұлты, мейлі кім болсын, қонақтарын «құдайдай күтіп», мал сойып қызу қарсы алады. Абыройлы қонақтар келгенде ауыл болып жиналып, «көк қасқа тай», «ақсарбас қой» сойып күтеді. Малы жоқтары барын аямайды, өздері жемей сақтаған қымбатты тағамдарын меймандарының алдына қояды. Ал жатарда: «қонақты қондырма, қондырғансоң тоңдырма»,-деп ең жақсы көрпе-тондарын соларға жабады, аттарын отқа қояды. Бұларға жамбас ақы тілемейді. Кетерінде хош айтып, қолтығынан алып аттандырып салады. Тіпті, қазақтардың тары-талқан жеп отыратын тақыр кедейлері де қонақтарын ренжітіп көрген емес. Бұл ғадеттер әлі де бар. Қазақтың дәстүрлі де, даңқты осы ұлттық салты жөнінде шетелдік бір саяхатшының: «егер экватор сызығын бойлап ылғи қазақ ауылдары қонып отырған болса, мен жер шарын бір тиын ақша жұмсамай айналып шыққан болар едім»-деген сөзі өте дәл айтылғаң. Жер бетіндегі қазақтар ішінде «кең қолтық керей» атанып осы қонақжайлықты күні бүгінге дейін сақтап отырғандар Қытайдың Алтай аймағы мен Моңғолияның Баян-Өлгий, Қобда аймақтарынан көбірек кездеседі, мүбәдә жолыңыз түсіп сондай үйдің біріне түсе қалсаңыз, олар сіздің кім екеніңізді сұрап жатпай-ақ ақсарбас ала жүгіреді. Үйіне қонақ түскеніне мәз болса, қонақты ыразы етіп аттандырып салғанына екі мәз болады. Қазақтар тамақтың алды-артында қол жуып бата жасайды. Тамақтану үстінде көп сөйлемейді, ренжімейді. Қақырынып-түкірінбейді, құлақ-мұрынын шұқымайды. Ырымы жасалып кесілген басты үй иесіне, құлағын баласына ұсынады. Табақ келіндерге қайтарылады. Келіндер сәлем етіп қабылдайды. Әңгіме- кеңес тамақ артынан шертіледі. Түнде сақал-мұртын, шаш-тырнақ алмайды. Шаш-тырнақтарын күн ашық күні, ас- тамақ, ішіп-жем, ыдыс-аяқ, орын-көрпеден аулақ жерде алып, өртеп жібереді немесе көміп тастайды. Көп санды қазақтар жұма күні кір жумайды, сейсенбі күні жолаушы шықпайды. Қазақ әйелдері алғашқы жаңбыр жауып, күн күркіреген күні: «сүт көп, көмір аз»,- деп белдеу айлана бір шөміш сүт шашып шығады. Мұнысы табиғаттан құлшылық тілегені болса керек. Сыпыртқымен бала ұрмайды, оның «әр талында бірден шайтан тұрады»,- деп есептеп, сібірткімен бала ұрғандарды өте жек көрген. Бұл ғадет олардың аурулардан сақтанып, тазалықты қастерлейтіндігін, әсіресе, балалар денсаулығына өте көңіл бөлетіндігін көрсетеді. Қазақ малшылары таң сәріден тұрып, тамақтанып малын өрістетіп, кешке дейін мал соңында болады. Кеште мал сауып, малдарын қоралайды. Мұны «ел орынға отырған уақыт» деп атайды. Кешкі ас-суларын ішкен соң, қора (қотан депте атайды) шетіне қарақшы тігіп күзет қойып барып ұйқыға жатады. Шопандар жаз мезгілі түстерде қойды қорада жусатады. Ал, күздің қысқарған күз мезгіліндегі түстерде қойды қораға әкелмейді. Мұндайда олардың түскі қорегі – «қорықтық» болады. «Қорықтық» дегеніміз-үлкен ағаш саптаяққа (қойшылар мұны қанжығаға байлап жүреді) екі-үш кесек, қатты қыздырылған ақ тасты салып пысырған қой-ешкі сүті.
Түндерде дала және киіз үй ішінде жағылған оттарды сөндіріп, немесе көміп барып жатады. Мал күзетіндегілер кештерде «Бастанғы» жасап ән айтып, «Алтыбақан» теуіп сауық құрған күндері болмаса, бет алды от жақпайды. Сөйтіп олар тек өз қоралары ғана емес, айнала төңіректің өрт апатының кетіп қалмауынан ежелден сақсынып отырған. Шынжаң қазақтары адамдар ара бауырмалдық, ар-ұят дегендерді де басты орынға қояды. Күн көріс нашар жанұяларға аудан, ауыл, туыс-туған болып көмектесіп, оның «торқалы той мен топырақты өлімін» бірге көтеріседі. Қытай қазақтарының ішінен «қайыршы, тілемші» атауын естімейсіз. әрі көрмейсіз. Адамдар ара шындықты айту өте жоғары орында тұрады. Өтірік айту, ұрлық істеу – кешірілмес күнә саналады. Біреу уағдасына жете алмаса басқалар оған «ұят болады» десе, бұл үлкен мін саналады. «Ұят» атты бір ауыз сөз-ақ талай жанды көрге сүйрейді.
Қазақ жаралмыштан ауыл үйге ылаң салатын барлық қылмыскерлерді жек көріп оларға қарғыс жаудырып келген. Осылардың ішінде, әсіресе өз күшіне сүйеніп жан бақпайтын, адал қауымның қан-терін сүліктей соратын- ұрлықшы қиянатшы, өтірікші, зинақор, арсыз-намыссыз, содыр-сойқандарды тіпті де жек көрген. Оларда адамгершілік, махаббат, достық, талап-талант атаулы болмайды деп есептеген. Қазақ ауылдары әлмисақтан қазірге дейін көрші қонған елге «Ерулік» көшетін елге «қонақасы» берсе, ал, шаршап-шалдығып көшіп келе жатқан елге арнаулы адамдар жол сусынын ұсынып келген. Қазақтың ежелден келе жатқан береке-бірлігінің бейнесі сияқты бұл ғадет қазірден жалғасып келеді(101). Шынжаң қазақтарының көшпелі тұрмысының әлі аяқталмауына байланысты ежелгі әдет-ғұрыптарымыздың көбі қаз-қалпында сақталуда. Кейде Алматы қаласындағы қазақтың мемлекетінің Орталық мұражайын аралап жүріп, қазақтың малшаруашылығына байланысты әр түрлі жәдігерлерінің Шынжаңда әлі күнге қолданылып жүргенін байқаймыз, содан Шыңжаңды «қазақ этнографиясының тірі музейі» дегіміз келеді.
Торқалы той, топырақты өлім[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ халқының бүкіл өмірі той-думанмен өтеді. Адам өмірге келгеннен о дүние құшағына аттанғанға дейінгі тұтас бір өмірінің тойсыз өтетін сәттері аз болса керек. Шілдехана, жарысы қазан, ат қою салты, ат тергеу, сүйінші, ит көйлек, бесікке салу, тыштыма, қырқынан шығу (қарын шаш), тұсау кесу, байғазы, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу, баланы оқыту, құдалық, қарғы бау, құдаласу, ұрын бару, жыртыс той, қоржын той, қыз танысу, қыз ұзату тойы, келін түсіру тойы, әмеңгерлік, аужар, беташар, көрімдік, өлі-тірі, отау той секілді дәстүрлердің көбі тоймен өтеді. Соның ішінде Шынжаң қазақтарында баланың өмірге келгеннен кейінгі барлық салттары қазақ дәстүріне сай атқарылып келеді. Шілдехана, ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу салттары дерлік шағын той түрінде өтеді. Қытай қазақтарының балаға ат қою дәстүрі заман ауқымына қарай әр мезгілде әртүрлі болып отырған. 18-19-ғасырларда ислам дінінің ықпалындағы аттар көбірек қабылданса, 20-ғасырға келгенде «хан», «бек» жалғанған аттар көбірек қойылатын еді. Хан, бек қосымшасының жалғануы ерте заманнан келе жатқан дәстүр болса да, қазақ хандықтарынан кейін біршама кең қолданысқан енген. Әсіресе, Қытай, Моңғолия қазақтарының қазақ хандығының аумағынан алыстап Қытай хандықтарына бағынышты болған дәуірінде қазақ хандарының ұрпағын төрелікке әкелумен «Хан» қосымшасы тіпті де көп жалғанатын болған. Атап айтқанда «қыйыр қонып шет жайласақ та қазақ хандығына бағыныштымыз» дейтін ішкі арман-тілегінің бейнеленуі еді. Мысалы: сол тұстағы белгілі адамдардың атын айтар болсақ, Қасымхан, Жеңісхан, Сейілхан, Шәріпхан, Есімқан Иманбайұлы, Дәлелхан, Бөкейхан секілділер. Соңғы кездері «сүндетке отырғызу» үлкен той түрінде атқарылып келеді. Қытайдағы жоспарлы туу саясаты бойынша әр отбасында 2-3 баладан артық бала болмайтындықтан олар баланың бесікке шыққан мезгілін үлкен белес санайы. Ал қыз баласы ғана барлар сүндет тойдың орнына «сырға салу» тойын жасап, сүндет той жасаушыларға кеткен қаржысын қайтарып алады. Кейінгі кезде Шыңжаң қазақтарында «оқуға аттану тойы», «қоныс тойы» деген тойларда өткізілетін болды. Оқуға аттану тойы-баласы университетке түсетін болғанда немесе шетелге оқуға аттанса жасайтын алысқа аттандыру, ақ жол тілеу тойы, Қоныс тойы-жаңадан үй салып кірерде немесе жаңа отауға арнап үй салып соның босағасын аттарда жасалатын шаңырақ тойы. Қыз бен жігіттің некеленуі төңірегіндегі тойларда белгілі салтанатпен өтеді.
Өлім- жітім салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ «Ажалдан қашып құтылмақ жоқ», «Қарыс жерден қаза бар», «Тумақ – сүннәт, өлмек - парыз» деп қарайды. Ажал діни жолмен айтқанда, Алла тағаланың пенденің маңдайына жазған дәмінің таусылуы. Күллі адам одан қашып құтыла алмайды. Ал, өлген адамның соңғы парызын өтеу, яғни бақиға аттандыру тірілерге сын. ҚХР қазақтарында көбінесе ислам шарттары негізге алынып, жергілікті әдет-ғұрып, ырым-жосындар да бірге жүреді. Оымен қоса ежелгі шамандық діннің кейбір жоралғылары да ілесіп келген. Ескерте кетер жәй – Қытай қазақтарының өлім шығару салты өзге елдердегі қандастарымыздағы үрдістермен ұқсас, бәлкім, басқаша шығар. Оны оқырман өзі пайымдар. Жалпылай алғанда бұл жоралғы төмендегідей ретпен жүргізіледі.
Адам қатты қиналып ауырғанда, ажал қаупі төнгенде оның басында отырған адам немесе өзі «Лайілолла Мұхаммед Расулалла» деп әлденеше рет қайталап, «иман» айтады. Бұл «Бір Алладан басқа жаратушы жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деген мағынадағы сөз. Адамның ажалға қарсылығының жоқ екенін айтып, өлімнің иманды болып, ұжымаққа баруы үшін тілеген дұға іспетті. Алдымен қайтыс болған марқұмның көзін уқалап, жауып аузын жұмдырады. Ақтық бұлмен иегін төмен түсірмеу үшін төбесінен орай таңады. Қол – аяғын бесікке бөлеген балаша, жазады. Марқұмның барлық жақын туыстарына, жанашыр дос-жарандарына «хабар» айтылады. Хабар айтуды жақын туыстарына ат үсті немесе төтелей айта салмайды. Ауыл ақсақалдары бас қоса барып, жұбату сөздерімен жеткізеді.
Мәйіт үйдің оң жағына жатқызылады. Жатқызылмас бұрын мәйіттің астынан 20 – 30 см. тереңдікте, ені 40 – 50 см. адам бойымен деңгейлес шағын ұра қазылып, таза тақтай төселеді. Оның үстіне ақыреттік бұл (мата) жайылады. Өліктің беті (жүзі) құбылаға қаратылады. Тұсына шымылдық құрылады. Сүйек үстайтын молла немесе ауыл ақсақалы киімін шешіндіріп алады да, үстіне денесімен бірдей таза ақ пұл жабады. Онан кейін «құйындыру» немесе «дене дәретін» алдыру жоралғысы бойынша қолының басынан бастап жуылып, аузын шайқап «дәрет алу» рәсиматын өтейді. Оң иығынан бастап, бүкіл денесі сабынды, таза сумен кемінде үш рет қайталай жуылады. Оған көбінесе 3-4 адам араласады. Бірі басын, екіншісі белін, үшіншісі аяқ жағын жуады. Бір адам құман үстап су құйып тұрады. Мұны әдетте «басына түскен, беліне түскен, аяғына түскен» деп атайды. Қаза болушы әйел адам болғанда жоғарыдағы жоралғы әйелдер жағынан атқарылады. Мұнда да иманы бар, намаз оқитын, таза жүретін, ауылдың салиқалы бәйбішелері таңдалады. Әдетте қайтыс болған адамның қазан толмасының үстін, жүрек тұсын, жамбы тектес бағалы ауыр металмен не таспен бастырып қоятын жәйт те болады. Бұл адамның ішінің кеппеуі үшін, бір жағынан ыстық кезде салқындық үшін қажет. «кеудеңді қара тас бассын» дейтін қарғыс осыған қаратылған. Кей жерде жоғарыдағы бір «құйындыру» мен жұмысты тәмамдаса, кей жерде шығарарда және де «шығару дәреті» немесе «ақырет дәреті» делініп тағы да жуындырылады. Ақырет киімін, яғни кебінді молла немесе жөн-жорылғы білетін ауыл ақсақалының бірі дайындайды. Ер адамның ақырет киімі үш қабат болады. Әуелі таза, ақ пұл жейде ретінде басынан мойын шығара кигізіп, мөлшеріне дейін ұзындықта өлшеніп жасалады. Онан соң сыртынан екі қабат, басынан бір қарыс, аяғынан бір қарыс артылта орайды. Орау барысында бүйі, шаян, тышқан қатарлы ұсақ жәндіктердің зақымдап бүлдірмеуі үшін қалампыр тектес иісті дәрі-дәрмек себіліп, бірге оралады. Әйелдердің ақырет киімі бес қабат болады. Әуелі басына жаулық ретінде бір, алжапқыш ретінде тағы бір қабат тізесіне дейін оралады. Үшінші ішкі көйлек ретінде қызыл асығына түсерліктей бір қабат, сыртынан ерлердікіне ұқсас екі қабат оралады. Орап болған соң, басындағы артылған бір қарыс бөлектен, мәйіттің ортан белінен, аяққы артылған бөлектен үш жерден буады. Бұл пәсім «құйындыру», «киіндіру», «арулау» деп әртүрде айтыла береді. Мәйіті жуылып, кебінге оралған соң енді «иман киіз» дайындалады. Әдемілеп басқан, жұқа, таза, ақ киізден адамның бойынан 2 – 3 қарыс артық, екі орауға жетерліктей өлшеніп алынады. Осы ақ киізбен мәйітті қаусыра екі қабат орайды. Сыртынан ақ құрмен орап байлайды. Мәйіттің үстіне, (бетіне) кілем жабады. Мәйіт көбінесе үйде бір түнетіліп шығарылады. Алыстан келетін туыстарын күтіп, 2 – 3 күн еру болатын кезі де болады. Мәйітті үйден шығарарда, кейде сыртта тақыл (соңғы иман) оқылады. Діни нанымда қайтыс болған адамның құлағы үш күнге дейін ашық жатады, сөзді естиді, бірақ сөйлей алмайды деп қарайды. Мәйітті үйден бірнеше адам алып шығады. (Екі жақ жанынан жағалай көтереді ). Алып шыға сала молла «Ассалатты жаназа» (жаназаға келіңіздер!) деп үш рет айғай салады. Алдын ала хабарланған жамағат жаназаға топтасады. Жаназа мешіт барда мешітке, жоқ жерде үй маңында, таза жерде оқылады. Жаназаға қатарынан тізілушілердің алдында молла тұрады. Мәйт шалқасынан жатқызылып, оң иығы құбылаға қаратылады. Жаназа оқу - өлген адамның басына оқитын намаз, өлгенге иман тілеу, тірілердің өліге жаназасын білдіріп, қоштасу қатарлы мазмұндарды қамтиды. Марқұмның тірі күніндегі артық-кем істерінен кешірім сұралады. Біреуден алған қарызы болса сұрап артындағы мұрагерлері мен жақындары жағынан қайтарылып беріледі. Молла: «Марқұм қандай адам еді?» дейді. Жамағат бір ауыздан «жақсы адам еді» деп үн қатысады. Қабір шығыс оңтүстіктен батыс солтүстік бағытта қазылады. Қабір көбінесе «тік ақым» және «жан ақым» деген екі түрде болады. Тік ақым тік бұрышталып қазылып, бетін ағаш, цементпен тегіс жабады. Ал, жан ақым болғанда бір жарым метр тереңдікке жете бере бір жақ жанынан адам жатарлық қана орын қазып, қазылмаған екінші жағынан мәйіт жатқан үстіңгі жиегіне көлбете ағаш, цемент тақта жабады. Қабірді көбінесе төрт адам қазады. Мұның өзі сауап іс саналады. Қабіршілер қабірді мәйітті әкелуден бұрын дайындап болады. Ең алғашқы қазылған топырақ бөлек алынып қойып, ол мәйіттің басына жастық ретінде төселеді. Бұл бір жағынан ақыреттык таразыда жақсылығы үшін тастаған тірілердің куәсі саналады. Мәйітті қабірге ала жөнелгенде әйелдер көрісу айтып қоштасады. Бұл соңғы қоштасу болып есептеледі. Табылған көлік жағдайымен мәйіт қабір басына жеткізіледі. Қабірдің ішіне екі адам түсіп, үстінен берілген мәйітті ептеп түсіреді. Иман киізін алып, ақырет киімімен оң жақ жамбасын жерге тигізіп, жарым шалқалатып, арқасын шығысқа, басын батыс солтүстікке, жүзін құбылаға қаратып қояды. Мәйітті жерлеген соң беті жабылып, жиылған жамағат топырақ салады. Көбінде қабір басына барушылар кезек алмасып, барлығы да топырақ салады. Топырақ салынып бола салысымен, молла құран сүрелерін оқиды. Онан соң қабір басындағылар өлім шыққан үйге қайта оралып, марқұмға арнап құран сүрелерін оқысады. Жеті күн болғанда жетілік нәзір, қырық күн болғанда қырқы (нәзірі) беріледі. Жыл толғанда ас беріледі.
Ұлтта жоқ ұнамсыз салт-дәстүрлер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қытайдағы қазақтарда қалыптаса бастаған ұнамсыз іс-әрекеттер мен салттар төңірегінде сөз қозғайтын "Ұлт қамы – ұлағатты іс" кітабы біраз әңгіменің бетін ашып береді. Ең әуелі қазақтар жиі қоныстанған Іле қазақ автономиялы облысының жағдайына келсек, онда былай делінген: "Іле облысы әлі кедей, артта қалған районға жатады. Облысымызға төте қарасты аудан, қалада 150 мыңға жуық кедей жан саны болып, 2003 жылы бүкіл облыс бойынша егінші-малшылардың жан басындық орташа кірісі 3020 юан, облыстық төте қарасты орындардікі 2683 юан, кейбір ауылдардың жан басындық кірісі не бәрі мың юан айналасында болып, ішкі өлкелермен салыстарғанда парық өте зор болған". Ендеше мәселенің мәні неде? Кітапта келтірген кейбір дерек көздерін пайдалана отырып, істің анық-қанығына көз жіберіп көрейік. Бірінші, некелену төңірегіндегі даулы мәселелер немесе одан туған нашар салт-дәстүрлер. Қытайдағы қазақ жастарының некелену жағдайындағы қалың мал мәселесі олардың жілік майын үзуге айналған ең үлкен апаттың бірі екен. Аталған кітаптың айтуынша Іленің белгілі бір ауданындағы біреу қашып келген қыздың ат-шапан айыбына 60 қой, 5 сиыр, 20 мың юан ақша берсе, тағы біреу қашып келген қыздың айыбы үшін құдаларына 35 ірі қара, 25 мың юан ақша берген. Енді біреудің қалың мал үшін берген ақшасы 80 мың юаннан асқан. Алайда, бұл қолында дәулеті бар адамдардың ғана қолынан келетін жұмыс. Ал осындай қалың мал алған құданың тағы бір бақталасы өз құдасынан да осындай көп қалың мал сұрайтын болған. Ал қарсы жағының қалтасы көтереме, жоқ па, онымен ешкім санаспайды. Осылайша қазақтар бірін-бірі мәдени жолмен тонауға" кіріскен. Тіпті кейбіреулер қолындағы малын беріп құтылғанымен қоймай, егістік жеріне дейін беріп, үрерге иті жоқ, сығарға биті жоқ мүсәпір күйге түскен. Бұдан да масқарасы қыз-жігіт некеленген соң қыздың төркін жағындағы қыз-бозбала жиналып жас отауға "хал сұрай баратын" дәстүр пайда болған. Бұл оларды соңғы рет "шабумен" бірдей ішіп-жеудің сылтауы ғана екен. Қалың малдың мейлінше өршуінен бе, әлде жастардың жалаң еліктегіш әсершілдігінен бе соңғы кездері қыз алып қашу дәстүрге айналған. Бұл үрдіс Іле өңірінде 95 пайызға дейін жеткен. Қызды алып қашқанменде бәрі бір айып тартады екен. Қалың мал берсін немесе ат-шапан айыбын төлесін жігіттер келіншегіне; "Мен сені сатып алғанмын. Немесе, сенің кеселіңнен кедей болып қалдым" деп ұрыс-керіс шығарып, отбасы бірлігін бұзатын жағдайларды жүз берген. Осы секілді әр түрлі себептер салдарынан кейбір қара көз қазақ қыздары Қытайларға қашып кететін болған. Алтайдың қаба ауданында 20 неше қазақ қызы қытайларға күйеуге шыққан. Мұнанда сорақысы кейбіреуі түнгі көбелектерге айналып, Қытай шалдарының ермегіне айналған. Әйел алып кедей болған немесе қалың мал төлей алмаған кейбір қазақ жастары өздерін арақ-шараппен жұбатып, ішімдікке салынған. Жоғарыдағылармен қабаттасқан тағы бір жағдай қытайдың жоспарлы туыт қызметі болып, оның мәнін толық түсіне алмаған қазақ келіндері туудан шектелеміз деп дәрі-дәрмекті беталды пайдалануы себепті немесе мезгілсіз түсік түсіртуден денсаулығынан айрылған. Екінші, жұмыссыздық тудырған жүгенсіздіктер. Жастардың жоғарғы оқу орындарына түсе алмауы немесе оқуға түсіп тұрса да ақша төлеуге шамасы келмеуі, университет тауысса да жұмысқа орналаса алмауы оларды тығырыққа тіреді. Осы себепті арақ ішу, ұрлық жасау секілді жаман әдеттер қалыптаса бастаған. Аудан орталықтары мен ауылдарға дейін жаппыласқа түнгі клубтар мұндай бассыздықтардың ұясы болған. Бұл туралы аталған кітаптың 61-бетінде тілшінің келтірген деректерінде былай делінеді: "Қазір ауыл-қыстақтарда жастардың, әсіресе, азамат жасына толмағандардың арақ ішу жәйті өрши түскен. Кейбіреулері арақ ішіп, ұрлық істеп түрмеге түскен. Тоғызтарау ауданының түрмесінде жатқан қазақ жастарының арасынан арақ ішіп алып 35 юан ақша ұрлаймын деп қолға түскен 17 жастағы бір қылмыскерді жолықтырдық. Ал, қалған алтауынан сұрасақ барлығы ұрлық қылмысымен түрмеге түскен. Тексеру барысында біз қыстақтардағы таңсаханардың (түнгі клубтардың) белгілі тәртіп түзімдерінің, кемелді расымияттарының жоқтығын, тек бір жекенің ақша табу ниетімен ашылғандығын, осыдан барып оның жастардың ойнақ салатын, арақ ішетін, ойына келгенін істейтін орынға айналып қалғанын сездік..." Түнгі клубтар арақ ішіп, ұрлық жасауға орай тудырып қана қалмастан, кәмелетке толмаған қыздардың жыныстық байланысқа түсуіне немесе неке жасына толмай жігітпен қашып кетуіне де мұрындық болатын көрінеді. Сөйтіп, бір бөлім қазақ жастары масаңдықпен есеңгіреп көзсіз көбелектің күйін кешуде. Үшінші, той-томалақ, өлім-жігімдегі бәсекелестік. Қолы жеткендер торқалы той мен топырақты өлімді ел алдында бет-бедел жинаудың бір түрлі жолы білген. Сол үшінде қолындағы ақшасын судай шашатын ысырапшылдық кеңінен орын алған. Тойды былай қойғанда өлік шыққан күні ас тарату, жетілігі, қырқы, жылдығы немесе қайтыс болған кісінің бәленбай жылдығына ас беру секілді әдет-ғұрыпттар кеңінен жалпыласқан. Мейлі той, мейлі өлімдегі осындай бей-берекет ішіп-жеу екінші жағынан бәсекелестік күйге ауысқан. Сөйтіп, "бәленшеңнен біздің қай жеріміз кем" дейтін қазақы даңғпзалықпен біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіредінің кебін киіп жүргендерде аз емес екен. Төртінші, ұлттық салт-сананың кемеюімен дінге құрметсіздік. 1966-1976 жылдары жүргізілген "мәдениет төңкерісі" қазақ ұлтының көп асыл қасиеттерін келмеске кетірді. 1980 жылдардан кейін ел еңсесін көтере бастаған еді, нарықтық экономика мен табиғи асмалассия санасы сарпалдаңға түскен халыққа мысық табандап жетті. Жәй жеткен жоқ, желкесін қиюға харекет жасады. Оның қарапайым мысалдарын айтар болсақ, әйелді әлемнің қожасы санайтын коммунистік идеяның көбігіне семіргендер отбасы ішіндегі қайшылықтарға мұрындық болды. Қытай ұлтының ұлттық дәстүріне жақын-әрекеттер қазақ жастарына көптен жұға бастады. Қазақ жігіттері тамақ істеп, кір жуу, үй тазалау секілді ұсақ жұмыстарға бейімделе түсті. Әйелі ерінен, баласы әкесінен үстем тұратын идеяның итермелеуімен келіндер ата-енесін бетінен алатын безбүйректіктер қалыптасты. Киім киюмен жүріс-тұрысы қытайлардан аумайтын, жүрегінде ізгілігі, аузында иманы жоқ, аты қазақ заты басқа жас буын өсіп келе жатыр. Керек десеңіз оның көбі сәлем беруді білмейді. Мұсылмандықтың ауылынан алыс жүргендіктен олардың бәрі данышпан. Оларға қазақ болу намыс та, қытайша жасау бақыт болып елестейді. Ораза ұстап, намаз оқитын адамдардың күн санап азаюы, діндік наныммен қазақы салт-сананың көлеңкеге көміле бастауы, жаңашыл жастардың көбеюі ұлтымызда жоқ көптеген ұнамсыздықтарды ала келді. О.Бөкеевтің сөзімен айтқанда "қауіпті будан" төбесін көрсетті. Ескерте кетерлік бір жәйт, аталған кемістіктермен келеңсіздіктер жалпылық деген ұғымды бермейді. Бірақ, бүгінгі Шыңжаңда жасап жатқан жас қазақтардың жанынан табыла бастағаны жасырын емес. Бұл жәй ғана әсер етіп қалмастан ата-бабаларымыздан жалғанған аппақ арымызды кірлетіп, салт-дәстүрімізге салқындық әкелетін жұғымтал індет болып саналады.
Мақаладағы дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1. Әлем тайпаларының тұрмысы кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. Қазақ халқының тарихы , Атамұра 2010ж.