Үйсін күнбиіне ұзатылған Хань қыздары

Үйсін күнбиіне ұзатылған Хань қыздары - Ежелгі Үйсін мемлекетіне Батыс Хань әулетінен екі қыз ұзатылған.

Б.з.д. ІІ ғасыр соңында, Үйсіннің күнбиі (патшасы) Елжау Хань әулетінің құдандалық саясатына мақұл болып, мол қалыңмалды айдатты. Бірақ «Хәннама. Батыс өңір баяны. Үйсін баянында» Хань Уди заманы юанфың жылдарындағы (б.з.д. 110 - б.з.д. 105 жылдарда) Елжау күнби қартайған адам ретінде айтылады. Расында да сол кездері ол жетпістен асқан болу керек. Демек Елжаудың Хань қағанкесін өзі алу, одан бала сүю ниетінде болар кезі емес. Ғалымдар айтқандай, “Батыс Хань әулеті мен Үйсіннің құда-андалық іс-әрекеті, іс жүзінде, саяси одақтасудың тәсілі болып есептеледі. Тиімді саяси, әскери жағдайларда мұндай құда-андалық арқылы тамаша саяси табыстарға жол ашуға болады. Өйткені, мемлекет билігі патриархалдық, мирастық үлгіде жалғасатын хандық үстемдік жағдайында, ханның өзіне қыз беру, сөйтіп сол хан-айым арқылы ханға және бүкіл ордаға ықпал жасаудың өзі белгілі нақты жағдайда айрықша рөл атқарады. Батыс Хань әулеті Үйсінмен құдаласқанда осындай тілекті негізге алды. Лю Шижюн (刘细君) Елжауға - қойнының жылуы, сойылының қаруы қалмаған қартамыс күнбиге күйеуге шықты. Елжау күнби кейін Шижюнді үлкен немересі Жөншіге қаратпақ болғанда, Хань әулетінде конфуцийшілдік - этикалық өнегемен өскен Шижюн бұған мақұл болмай, ордадан ақыл сұрады. Хань патшасы Лю Чы оған: ‘Сол елдің әдет-ғұрпына көнгенің жөн. Үйсіндермен тізе қоса отырып, ғулардың тұқымын құртуға ниет бекіттік’ деп жауап қайырды. Осының өзі-ақ бұл саяси құда-андалықтың мәнін айпарадай ашып тастайды”. Меніңше, бұл арада Хань әулетінің Лю Шижюн қағанкені күнбиге (әйтеуір күнбиге!) ұзатқаны шындық. Бірақ, әбден қартайған Елжау, өзіне емес, болашақ күнбиге айттырған болар. Бірақ оны әу баста ашып айтпауы да, айтқанымен ауыздан ауызға күңгірт жетуі де, Хань тіліне толық аударылмауы да мүмкін. Күнбиге ұзатылдым деген Лю Шижюн, Елжауға емес, Саншораға тиетінін Үйсінге келгесін білген. Ол кезде Саншора күнби емес. Шижюннің жас әйелдік табиғи сезімін ойлағанда, шалға емес жігітке барғысы келетіні сөзсіз. Ал, міндетіндегі саяси сезімін ойлағанда, өзінің Хань ордасынан үстіне алып келген құпия жауапкершілігін атқару үшін, сөзсіз түрде, күнби ұлдарының біріне емес, кім болса да, тұпа тура күнбиге баруға тиісті. Оның патшасына хат жазып, Саншораға баратын болдым деп налуы осы күнбиге қолы жетпеген өтпелі кезеңнің (Саншораның күнбилігі әлі жарияланбаған, оның орнына Дару сықылды өзгенің шығып қалуы да ғажап емес тұстың) тудырған түсінбестігінің салдары. Егер бұған ол кездегі тілдік бөгеттер мен аударудағы ағаттықтарды заманына сала ойласаңыз, бұл көзқарасыма иланып та қаларсыз. Күнбиге айттырылды дегеннің хатқа Елжауға айттырылды болып түсуі мен түсінілуі, ал Елжау жүрегінде Хань қағанкесін болашақ күнбиге қосу бекімі болуы әбден ықтимал да қисынды. Мұны, 2100 жылдың алдындағы жазбаларға құл болмай, милы баспен дұрыс таразылаған жөн. Кейінгі іс жүзіндік ахуал - оның Елжау тірі кезінде Саншораға берілуі Елжаудың оны алмағанын тағы да дәлелдей түседі.

Хань әулетінің Үйсінге қағанке ұзатқанын ести сала, тәңірқұт та бір қызын күнбиге (Саншора Жөнші күнбиге) береді. Әрі екі ел ара тепе-теңдікті, әрі “қарыстан сүйем жақын” саналатын дәстүрді сақтау үшін күнби Ғұн қағанкесін сол күнбише етеді. Ол кездегі салт бойынша лауазымдар ішінде сол атанғандар оң атанғандардан жоғары тұратынын алғы бөлімде айттық. Мөлшермен б.з.д. 109 жылдың соңында Лю Шижюн Үйсін еліне, Күнбидің (меніңше Саншораның) оң тізебасар күнбишелігіне ұзатылады. Б.з.д. 108 жылы келіп түседі. Бірақ, Лю Шижюн Үйсінде 5 жыл (кей әдебиеттерше б.з.д. 105 жылы түсіп, бір-ақ жыл) ғана өмір сұрген. Жылнамалар оның ән-күйге құмар, көркем жазуға шебер, әдебиетке зауықты болғанымен, көңілі нәзік еді. Үйсін тілін білмейтін. Үйсіннің ғадет-ғұрпына көндіге алмағаны тағы бар. Әйгілі “Аққу жыры” (《黄鹄歌》) Шижюн қағанкенің туған жерін сарыла сағынған сезімін жұртқа жайған-ақ. Ол жырдың алғы шумағы төмендегідей:

吾家嫁吾兮天一方，

远托异国兮乌孙王。

穹庐为室兮毡(旃)为墙，

以肉为食兮酪为浆。

居常土思兮心内伤，

愿为黄鹄兮归故乡。

аудармасы:

«Мені ұзатты әлемнің ар жағына,

Шалғай, жат ел –Үйсіннің қағанына.

Дөңгелек үй, туырлық там орнына,

Ет жеп, айран ішеді тағамына.

Аққуша оралсам деп сарыламын,

Туған жұртты сарғая сағынғанда».

Бұлай дегендік талайды, әсіресе еліне деген сағынышын аңғартады. Бұл – http: //www. myspact. cn сайтынан алынған (әрине ол екі Хань жылнамасын кеңіте жазған) көзқарас – іс жүзінде талайға ортақ пікір. Дейтұрғанмен, тек сағыныш ғана ма? Айдалу сезініп, құсалану жоқ па? Оның салдары неге соқты? Ауырды ма? Өзіне қол жұмсады ма? Не әлдебіреу қастық қылды ма?... дегендерге ертедегі дерек көдерінде жауап жоқ. Ал, шындығында бұл арада кемінде мынадай ықтималдықтар тұр:

1. Қатты торығудан барып ауруға шалдыққан не өзіне өзі қол жұмсаған. Мүмкін ол әсілі Үйсінге келгісі жоқ қыз, яғни Жау Жюн қағанкеге (кейінгі заманда тәңірқұтқа ұзатуды өзі тіленіп тұрып алған, Хань патшасы шығарып саларда ғана көріп, ересен сұлулығына қатты тәнті болған, соғанға шейін бұл қызды өзіне көрімсіз деп айтып келген жанды өлтірткен Уаң Жаужюн сұлуға) ұқсамайтын райдағы қыз. Оның әкесі, Жяңду деген жердің ханы Лю Жян (刘建) - әрине Хань әулетінің атақағаны Лю Баңның тұқымы. Бірақ, б.з.д. 121 жылы Лю Жян патшаға қарсы көтеріліс жасап, жеңілгесін өзін-өзі өлтірген адам болғандықтан, Лю Шижюннің өзінің Үйсінге ұзатылуын жер аудару сипатында сезінуі де ғажап емес. Ал, Профессор, аса атақты ғалым Жаң Шиман “Үйсін қазақтары туралы зерттеу” деген еңбегінде: Лю Шижюн күнбише “өзінің төркінінен ертіп келген нөкер, қорғаушы, кәнизек, әтек, т.б. жүздеген адамының күтуімен ордада тірі жесір болып отыра берді. Тек құрғақ атағы болмаса, бір жылдан астам мезгіл ішінде күнбидің дидарын бір-ақ рет көрген болатын” дейді. “Ханьнамада” да “Ол... жылына бір рет күнбимен кездесіп, дәм-тұз таттырып тұрды. Оның оң-сол қол ақсүйектеріне ақша тарту ететін” делінген. Нығымет Мыңжанұлы: күнбидің “Хань әулеті ханышасы Шижюнді айттыруы оған некелену үшін емес, тек саяси дипломатиялық мақсат үшін еді... Жаң Шиманның бұл пайымдауы шындыққа үйлеседі” деп бұл байланысты расқа шығара түседі. Мұның бәрі көңілі нәзік қызды құсалану сықылды ықтималдықтарға итеруі әбден мүмкін. (мына сурет ҚХР Құлжа қаласындағы Лю Шижюн мұражайындағы Шижюн мүсіні)

2. Қастандық болған. Сыртқы күштегі ғұндар жағынан немесе Үйсін ішіндегі Ханьге қарсылар тарапынан қастандық болуы мүмкін. Осыдан жарым ғасырдан соң Лю Жиеюдың Нәби күнбиді өлтіруді жоспарлап, іске асыра алмай қалғанын (жаралы күнбидің Лю Жиею ордасынан қашып құтылғанын) еске алғанда, үйсіндер ішінде де Лю Шижюнге қас қылғысы келетіндер барлығына күмәнданудың орны жоқ.

3. Туыттан кетуі де ықтимал. Лю Шижюннен Шяфу атты бір қыз қалған. Бәлкім сол туыттан кеткен де болар. «Күнбимен жылына бір-ақ рет қонақасыда ғана кезігетін тұрса, ол қыздың әкесі белгісіз. Бұл да бір мәселе» деушілер де бар. Ал, уикипедия (еркін энциклопедия) : «一年后，细君为岑陬生下一女名少夫后，因为产后失调，加上心绪难平，不久便忧伤而死» деп жазады. Елжау күнби б.з.б. 104 жылы өз ажалынан дүние салады. Оның тірі кезіндегі өсиет-уәдесіне құрмет еткен Тайпа Көсемдер Алқасы (ТКА) оның немересі Жөнші Саншораны күнбилік таққа көтереді. «Ханьнаманың» айтуынша оның аты - Жөнші, лақабы - Саншора, қағандық лауазымы - күнби. Лю Шижюн өлгесін, б.з.д. 101 не 102 - жылы, Хань Уди Үйсінге әрі іске асыра бастаған құда-андалық саясаты бойынша, әрі Саншора күнбидің разылығына сай тағы бір қыз ұзатады. Ол Чу хандығының (楚王) билеушісі Лю Удың (刘戊. б.з.д. 121 – б.з.д. 153 жж.) немересі, 20-ға енді таяған Лю Жиею (刘解懮, Б.з.д. 120-49 жж.) болатын. Сөз болып жатқан екі қыздың ататегі туралы мәлімет былай дейді: Хан әулетінің шаңырағын көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші мұрагері - Хань Жинди лақапты ЛюЧи (汉景帝，刘启). Оның Лю Фей (刘非) дейтін ұлы Жяңду (江都) еліне хан болады. Лю Фейден Лю Жян туған (刘建- бұл да әке орнына Жяңдуға хан болған). Лю Шижүн - осы Лю Жяннің қызы. Ал Лю Баңның төртінші інісі. Чу хандары (楚王) сонау Хан әулетінің шаңырағын алғаш көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші інісі Лю Жяудан (刘交) тараған зор әулет (庞大的家族) еді. Чу хандығын, Лю Жяудан соң, оның ұлы Лю Иңкы (刘郢客) биледі, бірақ оның өмірі қысқа болды. Ол өлгесін орнына ұлы (Лю Жяудың немересі) Лю У (刘戊) шықты. Лю У ағайынды алтау-ды. Хан еместері өңшең төре болатын. Лю У ерке-шолжың, әдеп-ибасыз, ойынпоз болып, өзгеге құрмет түгіл, мемлекет шаруасына мән беруді де білмей, үнемі қай-қайдағы тексіздермен сауық-сайран құрып өскен сыңайлы. Оның үлкендер қайтыс болған күндері де ішіп-ойнап жүргенін естіген патшаның оған меншікті иелікті тарылтып тастау жазасына кіріптар еткен кезі де болған. Лю У хан болғасын, көп ұзамай, әкесінің сенімді де мықты қолқанаттарының арт-артынан кетуі де содан болар. Артынан, жеті ханның патшаға қарсы көтерілісіне (“七国之乱”) қатысып жеңілгесін, ол өзін өзі өлтіреді. Патшалық дағды бойынша, оның бұл қылмысы ұрпағына мейрімсіз күйреткіш апат боп тиеді. Мұндайлардың ұрпағы, жай бұқара күйіне түсіп қана қалмай, тіпті бас көтере алмас күн кешетін, біртіндеп құритын, із-тұзсыз кететін. Оларға қайтыс болған тектілер қойылатын тұстан көрлік те бұйырмайтын. Шенді-шекпенділер оларға жуымайтын. Лю Удың ұрпағының (соның ішінде Лю Жиеюдың әкесінің де) тарихи жазбаларға түспей қалуының басты себебі міне осы. Сондықтан, нағыз тектінің ұрпағы Лю Шижүннің өз тағыдырына налып, құсаланып өлуі мен Лю Жиеюдың мұндай тағдырды қуана қабылдап, елі үшін қартайғанша адал еңбек еткенін салыстыра келіп, кей тарихшылардың Лю Жиеюдың патша тұқымымен (сол қатарда Лю Умен) еш қандастығы жоқ, қарадан шыққан саяси қайраткер деуіне таң қалуға бомайды. Лю У өлгесін, туыстары бір жағынан оның қылмысына патшадан кешірім, рахымшылық сұрап, жазаның жеңілдеуін өтінсе, енді бір жағынан, астанадан 2000 шақырым алыста жатқандарынан, хабар ошардың патша құлағына тез жетпесінен пайдаланып, Лю Уды тәуір жерлеп алуға кіріседі. Олар патшаның Лю Уды, алтынға орап көмуге мақұл болса да, онымен Чиң Шыхуаң зиратындағыдай қалың мүсінқолды ( Терракотовые воины, 兵马俑) қоса көмуге көнбесін әбден білуші еді.Оған көнсе ол «Лю У арғы дүние бақида да көтеріліс жасайтын мүмкіндікке ие саналады» емес пе! Бірақ туыстарының қулығымен Лю У осылайша Айдағар тауына (狮子山) қойлып кетеді. Лю Жиею жайшылықтағы қыздардың бірі ғана емес, Лю Шижюннен мүлде басқаша ару болатын. Қазіргі әркім-әркім оны «әкесінің қылмысына бола бүкіл туыстарымен қатар нелер жапаны да тартқан, алуан қақпайды да көрген еді. Асқан сұлу, шымыр денелі, қайратты, қайсар Жиею саясатқа да қатты қызығатын. Соған да шығар, ол әулет ордасының құда-андалық саясатын недәуір тез түсіне қойды. Сонымен бейне алып қолбасының еліне зор үлес қосу үшін алысқа аттанарындағыдай, жеңіспен оралар сеніммен, асқақ көңілмен шалғайға ұзады» деп жазып жүр (мына сурет Лю Жиеюдың ҚХР Құлжадағы Лю Шижюн мұражайындағы мүсіні). Ол келе салып, саяси міндетіне қажетті дайындыққа кіріседі. Тіл үйренеді. Салт-ғұрыпты игереді. Үйсінге балдай батып, судай сіңудің қамын қарастырады. Үйсіндерден өз маңына неғұрлым көпті тартудың барлық амал-айласын іске салады. Ертең күнбиге ізбасар боларлық Хань жиендерін дүниеге әкелу мен оны баулу тіпті ұмыт қалмайды. Көп ұзамай, 10 жылдай билік құрған алғашқы күйеуі Жөнші күнби қайтыс болады. Оның ұлы әлі жас-тын. Ол өлерінде “Менің орныма көкемнің (әкесінің інісі - әдебиеттерде Датлұқ, Дару делінеді, Далу - 大禄 - Дулат - С. Ж.) ұлы Оңғай (翁归, Уыңгүй) шықсын. Ол менің ұлым (ғұн қызынан туған - С. Ж.) Нәби (Ней би - 泥靡) ержеткенде орнын соған берсе” деген өсиет қалтырады. Үйсін ығайлары (ТКА) бұған мақұл болады. Сөйтіп Оңғай мөлшермен б.з.д. 93 жылы Күнбилік таққа отырады. Лю Жиею әменгерлік салт бойынша Оңғай күнбиге оң күнбише болады. Алып денелі, ақылды, қайратты болғасын шығар, оны хәндер “етжеңді би” (семіз хан, фейуаң - “肥王”) деседі екен. Әрине, Жиею іштей: “Мақсатқа жетпей тынбаймын! Ол үшін барша ебін тауып, Етжеңді биге, Үйсін ығайларына жағуым керек” дейді. Ол дегенін келістіріп атқаруға кіріседі де. Күнбиді өзіне магниттей тартады ғана емес, көп ұзамай арт-артынан Өңкей (Нуангұт, Юәнгүй -元贵), Мәнән (Муаннен, Уаннян, 万年), Датлок (Далы - 大乐) дейтін үш күнбизатты да дүниеге әкеледі. Күнби оның сөзіне құлақ асқыш та бола бастайды. Хән әулеті мен Үйсін ұлысы ара байланыс та қыза түседі. Екі ел ара елшілер қайшалысып жатады. Бұл барыста елінен ере келген қолқанат қыз (婢女, Slave girl, күңқыз) Фың Ляу (冯嫽) да ересен ес қатады. Ол оқыған, шешен, жосыншыл, мұқият, айлакер, сергек, адал, тіпті өзіне әпеке-сіңілдей боп кеткен бойжеткен болатын. Ол ретін келтіріп, Үйсіндегі зор биліктің иесі болып жүрген оң шербасыға (оң сеңүн, 右将军) тиіп алады. Сонымен біртіндеп Лю Жиею мен Фың Ляу тобы Үйсін ордасының іші-сыртында бөлекше күшке айналып, Үйсін мемлекетінің саяси, экономикалық, әлеуметтік, әскери, т.б. салаларына терең ықпал жасай бастайды. Лю Жиеюдың ысылған саясаткерлігі мен Үйсіндегі өмірінің ұзақтығы салдарынан Хән әулетінің үйсінге ықпалы күн сайын күшейе береді.