Ұрын бару
Ұрын келу, ұрын бару – құдалық салтында қыз әкесі қалыңмалдың ілу деп аталатын бөлігін алған соң алғаш рет қалыңдығын көріп, танысуына күйеу жігіттің мүмкіндігі.
Ұрын келу ғұрпы
Ұрын келген күйеу ең алдымен қыз әкесіне деп қоржынның екі басына тоғыз-тоғыздан салынған бағалы сый кәделерін, сонымен бірге ер-тұрманы әшекейлі түс атты (жақсы ат деп те аталады) кәде сый ретінде жібереді. Бұл ғұрып бойынша күйеу жігіт қалыңдығының ауылына екі-үш жолдасымен келеді. Олардың ішінде жол-жоралғы, кәделерді білетін біреуі күйеу жолдас болады. Ілуге берілген мал әкесінің ойындағыдай болып, қабылданып алынған соң, ауылдан оқшау жерге күйеушатыр тігіледі. Шатыр емес, киіз үй тігілсе де, оны үй деп атамай, күйеушатыр дейді. Күйеушатырдың ішіне текемет, кілем, көрпе-жастық төселеді. Қыз жеңгелері күйеуді жолдастарымен күйеушатырда қарсы алады. Қалыптасқан этикет бойынша қыз жеңгелеріне күйеу жігіт басын иіп, қолы тізесіне жеткенше иіліп тәжім етеді. Күйеу жігіт жақ қыз жеңгелеріне күйеушатыр кәдесін береді. Осыдан соң күйеу жолдас қоржындағы кәде сыйларын қыз жеңгелері мен туыстарына таратып береді.
Қыз жеңгелері әлден уақытта қалыңдық отырған үйге күйеу жігітті ертіп барып, керегенің көзінен ақ жібек орамалдың сыртынан қалыңдықтың қолын ұстату, шашын сипату жоралғысын жасатып, қолұстатар, шашсипатар кәделерін алады.
Бұдан кейін ойын-сауық жоралғысы жасалады. Бұл жоралғы "ұрын той" деп аталады.
Ұрын той
Мал бауыздалып, той қамы жасалады. Ұрын тойдың қызығын қыз бен жігіт айтысы, жұмбақ айтыс қыздыра түседі. Жеңілген жақ «тоғызым» деп жеңген адамға сыйлық ұсынады. Ал жыршылар құдалықты, құдаларды қалыңдық пен күйеуді асқақтата мадақтап жырға қосып, ойын-сауық жоралғысын асқақтата түседі, оған разы болған той иелері ат мінгізіп, шапан жауып қайтарады. Қыздар бұл тойға тырнақтарын қынамен бояп келетін болған, сондықтан сауық кеш қынаменде деп аталған дейді. Жастардың қынаменде ойын-сауығынан кейін таң ата ұрын той өз мәресіне жетеді.
Ұрын тойдан кейін жолы ашылған күйеу жігіт қойны-қонышын толтырып қалыңдығының ауылына қыз жеңгелеріне беретін ұсақ-түйек кәде сыйлықтарымен келіп-кетіп жүреді. Бұл жоралғы қалыңдық ойнау деп аталады. Осы кезде қалыңдықтың бірге туған сіңлілері, әпкелері, сырлас жеңгелері күйеу жігітті іш тартып, тілектес болып жүреді.
Өлтірісін беру жоралғысы
Күйеу жақ қалыңдықты әкетер алдында өлтіріге қой, оған қоса жетекке жылқы әкеледі. Өлтіріге сойылған қойдың еті қалыңдықтың туысқандарына таратылады. Қалыңдыққа өлтірінің етінен ауыз тигізбейді, себебі іш ауруына шалдығады деседі. Күйеу жігітке де өлтірісінің етін жегізбеген. Әсіресе, соңғы кезде халықтың салт-дәстүріне қызығушылық танытып, әуесқойлықпен деректер, материалдар жинап бастырған авторлар «өлтірі» сөзінің түп мағынасы жөнінде «өлі» мен «тіріге» «өлі мен тірінің аралығында жүрміз» немесе «өлі мен тірінің алдында ант етеміз» деп ұғындыра келіп, өз топшылауларын білдіреді.
Бұл жерде өлтірі ұғымын өлі сөзінің мағынасынан іздеген орынды көрінеді: өлі су – «қайнамаған су», өлі ет бұрын сойылған малдың еті, өлі отау – әлі ешкім тұтынбаған, қыздың жасауына арналған отау; бас бәйгеге тігілген отауды да өлі отау дейді; өлі күйеу – қыздың қалыңмалын немесе оның белгіленген кесімді мөлшерін әлі беріп болмаған, қалыңдығымен кездесуге құқығы жоқ күйеу. Қалыңмалдың белгіленген мөлшерін беріп, ұрын келуге құқығы болғаннан кейін, күйеу жігіт арнайы мал алып келіп, сөйтіп, «өлі күйеуді» тірілтеді. «Өлтірісін берген соң өлі күйеу жата ма» дейді халық мақалында. Өлтірісін берген соң, «тірілген» күйеу қалыңдығының етегін аша алады.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Тронов В.Д. Обычаи и обычное право киргиз. ЗИРГО ОЭ. СПб.: Скоропечатня П.О. Яблонского, 1891. Т.XVII. Вып.II. С.71-89;
- Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сырь-Даринской области. ТС. 1916. Т.568. С.51-65;
- Сүйіншіден – көңіл айтуға дейін. Құраст. Н. Төреқұл. Алматы: Қазақстан, 1998;
- Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры. Алматы: Арыс, 2007;
- Зиманов С.З. Қазақ халқының әдет-ғұрыптары және дәстүрлері туралы деректер (академик С.З. Зимановтың қолжазба қорынан алынды. XX ғ. 60 жылдары жиналған, өзгертусіз берілді). Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 9-том. Алматы: Жеті жарғы, 2008. 169-194 бб.;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.