Өлкеден тыс қазақ халқы
Қазақ диаспорасының пайда болуы, және қалыптасуы негізінен екі жолмен түзілгендігі белгілі: оның біріншісі мемлекеттік шекараларды белгілеген кезде өзінің байырғы ата-жұртында тұрса да негізгі этнткалық ортасынан бөлініп қалған қазақтар болса, екіншісі тарихи жағдайларға байланысты көшіп барып орналасып қалғандар. Егер олардың бір бөлігі ол жерлерде ежелгі замандардан тұрып келген болса, енді бір бөліктерін, ұлт-азаттық көтерілістерге қатысқаны үшін қуғын-сүргінге ұшырау және басқа саяси, әлеуметтік-экономикалық себептердің салдарынан сол елдерге барып қоныстануға мәжбүрлеген.
Қазақтардың Қазақстан аумағынан тыс жерлерге қоныс аударуы себептері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Басқа мағыналар үшін Қазақтардың атамекенінен ауа көшуі деген бетті қараңыз.Қазақ халқының демографиялық дамуы туралы сөз болғанда әртүрлі оқиғаларға байланысты, оның аман қалған санының жан-жақты шоғыры мен шашырағаны жайлы айтпай кете алмаймыз. Қазіргі диаспорамыздың қиын да қилы мәселелерін тек мемлекеттік егемендігіміз, ұлттық мүддеміз, халықтық бірлігіміз, тұрғысынан ғана қажет болып отырған жоқ. Ол – әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, өткеннің қатесін түзету, адам құқығын қорғау, ұлттық қауіпсіздік сияқты өте қажет зерттеушілік әрекет. Алдымен қазақтың шашыраңқы диаспорасы қанша, олар қайда және қалай барған, болмаса онда қалай қалған деген сауалдарға жауап берейік. Қазіргі таңда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатыр. Бұлардың бір бөлігі ирредент, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредент деп өздерінің ежелгі ата-мекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамыңда болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге қоныс аударуға мәжбүрлеп, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Қазақ диаспорасын біріктіріп тұрған негізгі нәрсе - олардың өздерін қазақ этносына, оның құрамындағы белгілі бір руға тән екендігін мойындауы, этникалық тілі мен салт-дәстүрін жоғалтпауы. Қазақ диаспорасына тән сипат — өзі өмір сүріп жатқан ортасында сандық тұрғыдан азшылық болуына қарамастан өз ерекшеліктерін құндылық ретінде сақтап қалуы. Көшпелілік Қазақстанның жергілікті халқының елден көп мөлшерде ауа көшуі 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кеткен,1920—1921 жылдары, әсіресе, 1931—1933 жылдарда байқалды. Отырықшыландыру негізіндегі ұжымдастыру саясатындағы асыра сілтеу қазақ халқын қасіретке ұшыратты. Жергілікті халықтың орны толмайтын шығыны - 2 млн. адам немесе халықтың бастапқы санының 49%-ы болды. Аштықтан аман қалған халықтың жартысы (шамамен 1030 мың адам) республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Кейін оның 414 мыңы Қазақстанға қайтып оралды.
Сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуге икемді ашық жүйе болып табылады. Қазақтар өзінің тектік, рулық бөлінісін қатаң сақтай отырып, дүниені танудың әр алуандық сипатындағы өзге діндер мен өзге мәдениетті кеңінен қабылдай алатын ділі бар халық.
Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
Көптеген ұлт-азаттық кетерілістері аяусыз басып-жаншып тастағаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.
Ресейдегі қазақтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ресей Федерациясында қазақтар саны айтарлықтай, 800 мыңға (2000—2001 жж.) жуық. Олар тығыз қоныстанған аудандар Қазақстан шекарасының маңына таяу орналасқан. Бұл — Алтай, Новосібір, Омбы, Челябі, Қорған, Орынбор, Саратов, Волгоград, Астрахан облыстары. Ресейдің еуропалық бөлігінде қазақтар саны аз, негізінен, қалаларда тұрады.
Орталық Азиядағы сияқты Ресей қазақтары да ауылдық жерде тұрады. Осы жағдай бұлардың өзге халық арасында туысқандық байланыстары мен этностық тұтастығын сақтап қалу үшін тығыз орналасуға ұмтылуын, сондай-ақ қазақ тұрғындарының урбандалу деңгейінің төмендігін көрсетеді. Қазақтардың ұрпақ сабақтастығын және этностық тамырымен байланысын сақтап келе жатқан салалардың бірі - ұлттық әдет-ғұрпы мен салт-санасы. Әлеуметтік салада аға ұрпаққа құрметпен қараушылық дәстүрі туысқандық байланыстар деңгейінде сақталған. Аға ұрпақ қамқорлығы және тығыз қоныстануының нәтижесінде қазақтар ана тілін сақтап қалған, дегенмен мұнда да жастар өзінің ана тілін нашар біледі. Оған Кеңес өкіметі кезіндегі білім беру жүйесіндегі өзгерістер де әсер етті.
30-жылдардың ортасынан бастап, РКФСР-дегі педагогикалық училищелер қазақ мектептерінің саны аз деген сылтаумен жабылған. 1967 жылы Астрахан қазақ педучилищесі соңғы түлектерін даярлап шығарды. Қазақ мектептерінің жабылуы кеңес идеологтарының КСРО халықтары одағынан бірыңғай кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылысына байланысты болған. Мәдениет және бітім беру саласында орыс тілі басты назарға алынды. Қазақ халқының тілі мен мәдени дәстүрлерін сақтауға Ресей қазақтары құрған қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер де өз үлестерін қосуда.
Таулы-Алтай қаласында тұратын 62 мың халықтың екі мыңға жуығы қазақтар. Жалпы, Алтай өлкесінде 15 мыңдай қазақ тұрып жатыр. Ал Барнауыл жақта — Алтай өлкесінің Сібір бөлігіндегі қазақтардың саны 7 мыңнан асады.
Дүниежүзілік сахнада тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы қазақ халқының ұлттық санасын өсіре түсті. Қазақ диаспорасының өкілдері өз халқының тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеп білуге көңіл бөле бастады.
Монғолиядағы қазақтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Монғолияның батыс бөлігінде тұратын қазақтардың негізгі тобын абақ керейлер құрады. Абақтардың басым көпшілігі бұл елге XIX ғасырдың 60-70-жылдары Қытайдан келген болатын. Оларды бастап келгендер Қожамжар, Самырхан сұлтандар мен Көбеш Айтбайұлы, Жылқышы, Ақтайұлы сияқты ру басылары еді.
Қоныс аударып келудің негізгі себептері Қытайдағы 1850-1864 жылдары тайпиндердің (шаруалардың) және 1862-1878 жылдары дүнгендердің көтеріліс жасауы болды. Көтерілістің негізгі себебі жер тапшылығына байланысты еді. Қытай үкіметі бұл мәселені шешу үшін «жаңа жерлерді игеру» саясатына көшті, Шыңжаңда жер иеленуші дүнгендер мен қытайлар қаптап кетті. Мұның өзі ондағы қазақтарға қиын тиді. Малдарына жайылым қалмаған қазақтар Монғолияға қоныс аударуға мәжбүр болды.
Олар жаңа қонысында да мал шаруашылығымен айналысты. Бірақ жалға алып пайдаланған жайылымдары үшін монғолдарға ақы төлеп тұрды. XX ғасырдың бас кезінде Монғолиядағы қазақтардың жалпы саны 12 мыңға жуықтады. Монғолиядағы белгілі қазақ азаматтары Көбеш батыр (1802-1888 жж.), Жуанган би, Сүгірбай би, Тілеубай молда және басқалар болды.
Өзбекстандағы қазақтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақтар Орта Азия мемлекеттерінің аумағында ерте замандардан бері тұрып келген болатын. Олар әсіресе Ташкенттің, Жызақтың және Ходженттің төңірегінде көп қоныстанған еді. 1820 жылы Ресей саяхатшысы әрі зерттеуші Е.Мейсндорф Бұхар хандығындағы қазақтар туралы былай деп жазды: «Біз қырғыздарды (қазақтарды. - авт.) Бұхараның солтүстік-шығысындағы Қаршы, Солтүстігіндегі қарақалпақтармен шектесетін Мианкала маңында көп көрдік».
Қазақтардың бірқатар бөлігі бұл жаққа патша үкіметінің әскерлері Оңтүстік Қазақстанды Ресей империясына қосып алғаннан кейін қоныс аударған болатын. Олар Кеңесары Қасымұлы, Жанқожа Нұрмұхамедұлының және Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістерге қатысып, қуғын көрген, жерінен айрылып қалған қазақтар еді.
1897 жылғы халық санағы Жызақ және Ходжент уезінің аумағында ғана 63 мың қазақ тұратынын көрсетті. Қазақтардың көпшілігі мал шаруашылығымен, бірқатары егіншілікпен айналысты. Бұл аумақта олар заң тәртібіне қатаң бағынатындығымен көзге түсті. Сондықтан да оларға сауда керуендеріне Қазақстан аумағында жол көрсетіп, бастап жүру міндеті сеніп тапсырылды.
Қазақтардың көпшілігі мал шаруашылығымен, бірқатары егіншілікпен айналысты. Бұл аумақта олар заң тәртібіне қатаң бағынатындығымен көзге түсті. Сондықтан да оларға сауда керуендеріне Қазақстан аумағында жол көрсетіп, бастап жүру міндеті сеніп тапсырылды. Олар мал және егін шаруашылығымен айналысты.
Қытайдағы қазақтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қытайдағы қазақтар алыс шетелдердегі қазақ диаспорасының арасындағы ең көбі. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы (ҚХР) құрылған кезде онда 420 мыңнан астам қазақтар болса, олардың 418 мыңы Шыңжаң халқының 9%-ын құрайтын. 3 мыңдай қазақтар Шыңжаңмен шекаралас Ганьсу және Синхай провинцияларында өмір сүріп жатты. Ал 1999 жылғы ресми Қытай деректері бойынша, қазақ диаспорасы 1,3 млн адамға жеткен. Қазақтардың басым көпшілігі (82,6%) егін, мал, орман шаруашылығы мен балық аулау кәсіпшіліктерінде еңбек етеді. Шыңжаңда, көп ұлтты аймақ ретінде қазақ, үйғыр, дүнген, т.б. ұлттық мектептері жұмыс істейді. Шыңжаңдағы аз ұлт өкілдерінің балаларын оқыту үшін 1952 жылдан бастап мұнда ұйғыр, қазақ, моңғол тілінде оқулықтар шығарыла бастады. 1970—1980-жылдары ресми Қытай үкіметі аз ұлт өкілдері арасынан жоғары білімді мамандарды көптеп даярлау мүддесін көтермелеуге тырысты. Мысалы, университетке қабылдаған кезде оларға қытайлықтардан төмен балл белгіленді. Бірақ Қытайдағы ауыл қазақтарының білім деңгейінің төмендігі, мектептер мен мүғалім-қазақтардың азшылығы жағдайында жоғары білім қол жетпейтін дәреже болып қала берді. Бұқаралық ақпарат құралдарынан (БАҚ) 1986 жылы ҚХР-да қазақ тілінде 20-дан астам журнал мен 10 газет жарық көріп тұрды. Жергілікті теледидар қазақша бағдарламалар беріп тұрады, радиостанциялар қазақша хабар таратады. Қазақ диаспорасын біріктіріп тұрған негізгі нәрсе олардың өздерін қазақ этносына, оның құрамындағы белгілі бір руға тән екендігін мойындауы, этникалық тілі мен салт-дәстүрін жоғалтпауы. Қазақ диаспорасына тән сипат — өзі өмір сүріп жатқан ортасында сандық тұрғыдан азшылық болуына қарамастан өз ерекшеліктерін құндылық ретінде сақтап қалуы. Көшпелі қоғам сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуге икемді ашық жүйе болып табылады. Қазақтар өзінің тектік, рулық бөлінісін қатаң сақтай отырып, дүниені танудың әр алуандық сипатындағы өзге діндер мен өзге мәдениетті кеңінен қабылдай алатын ділі бар халық.
Сөйтіп, қазақ диаспорасының дүние жүзі елдерінде этностық өмір сүруге талпыныс үдерісі бірнеше ғасырларға созылды.
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
[1](қолжетпейтін сілтеме) Қазақстан тарихы 8 сынып