Өлсем, орным қара жер, сыз болмай ма?..

«Өлсем, орным қара жер, сыз болмай ма?..» - Абайдың 1898 ж. жазған өлеңі. 4 тармақ 3 шумақтан тұрады. Бұл жыр да өлім жайын толғайды. Бұдан бұрын да, басқа классик ақындарша, Абай да өлім жөнін ауызға оқта-текте ала жүретін. Бірақ анық өзінің шындығымен, ерекше жол жағдайымен байланысты өзгеше бір ойлы мұңнан туған саналы сырдың жыры осы өлең.

Өлеңнің тақырыбы

Жалпы алғанда, бұл жырдың тақырыбы - ойшыл адамның, әсіресе сыршыл ақындардың анық тоқтайтын тақырыбы. Өмірдің өріне жетіп, оның ішінде талай қиыр кезең жолдарын басып өтіп, енді тірлік сапарын таусарманға келгенде айтатын шерлі сыр болады. Бұл өлеңде көп жайдың түйіні бар. Кеше ғана көрген соққының салдары ғана емес, өмірінің ұзын бойын шолып келіп, дәл осы жылда өлімді айтып отырған Абай аса қымбат қасиет табады. Ол келешекпен тілдеседі. Өз халқының кейінгі ұзақ тарихына өлместік із қалдырып отырғанына сенім артады. Қасиет дейтініміз - елім жайынан бастап, өлместің сырына ауысады. В. Г. Белинскийдің А. С. Пушкин жайында айтқан бір пікірінде: «Ақын - данышпанның қайсысы болса да алдыңғы заманды аша алмайды, бірақ әр кезде ол келешектің, көпшілік көзіне көрінбестің мазмұн мен мәнін болжай біледі», - деген. Әрине, Абай да өз халқының болашағын сол Белинский айтқандай болжаған. Халқының келешегіне, тарихына айқын етіп айтқан шешуі жоқ, ол, Белинский айтқандай, мүмкін де емес. Бірақ, сонымен қатар, Абай өзі өмір кешкен заманнан басқаша, артық заман болатынын болжайды. Сол заманның адамымен сөйлескендей болады.

«...Сонда жауап бере алман мен бишара,
Сіздерге еркін тиер, байқап, қара» -
дегені және келесі шумақта:
«...Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!» -

дегеніне қарағанда, Абай келер нәсіл адамына бар сырын ашып, мұң шағады. Оған жақын отырып, барынша сенім артып сырласады. Ол адамды өз заманының адамынан ұғымдырақ, ойлырақ жөне әділетті тыңдаушы деп түсінеді. Оның үстіне, ол келешек адамның заманы, Абай заманынан әлдеқайда артық заман болады деп біледі. Өйткені оларға, Абайдай ақын барлық мұрасымен жұмбақ адам боп көрінбекке лайық сияқты. Ендеше олар қоғамдық тірлігі, тарихы, мәдениеті - бәрі де өзгеріп, еск өлең деп кеткен нәсіл болу керек. Ол ортада «соқтықпалы», «соқпақсыз» тірлік болмау керек сияқты. Және де ол ортада мың адаммен жалғыз көзі ашық кездеспесе керек. Надандық жеңіліп, адамдық пен білім жарығы жеңген заманның адамын ақын көріп отырғандай. Кейін өзінің өмір ерекшелігін тағы да еске алып: «мен сендердей жас күнімнен жарық көргем жоқ. Дұрыс ойдан аулақ ұстайтын өмір тартысының, сендерге жат тартыстың жағдайында өстім. Сендер білместей көне күннің адамымын. Ол уақытта, менің қостаушым боларлық қауым өскен жоқ еді. Замандастарымнан тек «етек бастыны» ғана көрдім. Сол себепті, сандалмамен күн кештім. Заманына ұғымсыз, бағасыз болдым. Жұртшылық дегеніңнен қорлық көрдім. Сен ол заманның алысқа кеткен шағында, басқа жағдайда өмір кешіп отырған ырысты нәсілсің. Менің жайымды ойлағанда, «есіркеп ойла», -дейді. Өлеңнің аяғы да өлім күйімен күңіренбейді. Ойлы жалғыздың жақсы, момын, саналы әзілімен аяқтайды. Өз өлеңін сол әзілмен «өсекші» деп атандырады. Ішімді ашып, сырымды жеткізуші сен боларсың-ау! - деп өзі әдейі ырық беріп отырған өлең атты сырласына наз айтып тоқтайды. Өмір, тірлікке лағнат-қарғыс айтпайды. Жауласып, жырғыласып кетіп жатқан жоқ. Тіршілік есігін ақырын жауып, анық дана ақынның кең, сабырлы мінезділігімен кетіпжатыр. Ол мінезділіктің тірегі - болашаққа үмітпен қарауында, күдіксіз сенуінде. Осындай тереңде жатқан түйіндеріне қарап бұл өлеңді біз Абай өмірінің соңғы шағының қорытындысы дейміз. Қазақ оқушысына ең бір даңқты, қадірлі болған көркем өлеңінде әр шумақ, әр жолдың ішкі мазмұнынан көрінген түкпірлі толғау, сымбатты сырлар бар. Бұл өлең Абайдың ақын мен ақындық жөнінде және көңіл сыры жөнінде, қоғам мен өз арасын білдіру жөнінде бұл шаққа шейін айтып келген әр тақырып, сан өлеңдердің сұрыпталған асылы есепті.

Өлеңнің жариялануы

Өлең 11 буынды қара өлең үлгісімен жазылған, ал композициялық құрылымы жағынан бір-бірімен үндес екі бөліктен тұрады. Алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Туынды басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1939, 1945жылғы жинақтарда 3-шумақтың 3-жолы «Екі күймек бір жанға ғаделет пе?» делінсе, 1954, 1957, 1977 жылғы басылымдарда бұл жол «Екі күймек бір жанға әділет пе?» деп алынған. Абай осы өленді жазғаннан кейін ғана өлеңдерін жидырып көшіртуді қолға алған. Өлең ағылшын, араб, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Өлеңге жазылған ән

Абай бұл өлеңіне ән шығарған. Онда ақын келешек ұрпаққа өзінің арман-аңсарын, философиялық терең талғам-танымын айқын көрсетіп, әннің әр сөзі мен мақамын үйлестіре мүсіндеп, ой жүйесін түйіндеп, зор әлеуметтік мәнін биік дәрежеге көтерген. Әнді композитор Л. Хамиди 1935 ж. Ә. Ысқақовтан жазып алып, нотаға түсірген. Әннің мелодиялық қалпы және ырғақтық иірім-тіркестері, жалпы әуен жүйесі дәстүрлі қазақ ән-жырымен сарындас. Әуен сарыны аумағында секіртпелі музыкалық екпіндерімен бірге көптеген түркі халықтарына (азербайжан, қарақалпақ, өзбек т. т.) тән асқақ «ырғақтардың» да ән құрылысында жиі кездесуі, кейбір тұрмыс-салт әндері мен лирикалық қара өлеңмен айтылатын әуендер элементтермен ұқсастығы-ұлттық ән өнерімен тығыз байланыстығын білдіреді. Абай ән сөзінің нәрлілігін, әсерлілігін халық таным-түсінігінен ілгері дамытып, әуен-саз құрылысын халықтық әні түрінде қалыптастырады. Тіпті, бұл шығарманы кей кезде ел ішінде халық әні «Үкілім-айдың» әуенімен де айтып жүреді. Әннің құрылысы өлең құрылысымен тұтас бірлестікте бола түрып, ән-өлеңнің бірінші жолы біркелкі сегіздік дыбыстар ұзақтығымен тізбектеліп, жалпы ән құрылысы - 8/4, 4/4, 3/4, 3/4, 6/4, 4/4, 4/4 болып минорлық ладта қалыптасқанын аңғартады.