Мазмұнға өту

Өнеркәсіп төңкерісі

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Дженни Уаттың бу көлігі

Өнеркәсіп төңкерісі – экономикалық және әлеуметтік саяси өзгерістердің жүйесі.[1]
Өнеркәсіп төңкерісі қол еңбегіне негізделген мануфактурадан ірі көлікті индустрияға өтуі. Өнеркәсіп төңкерісі жұмыс көліктерін жасап, қолданудан басталып, көлікті, техниканы кеңінен пайдалануға негізделген көлікті өндірістің дамуымен аяқталды. Мұның нәтижесінде капиталистік өндіріс әдісі феодалдық өндіріс әдісін түпкілікті жеңді. Өнеркәсіп төңкерісі өндірісті капиталдық қоғамдастыруға зор мүмкіндік ашты. Көптеген бытыраңқы өндіріс процестері бір қоғамдық өндірістік процеске біріктіріледі. Ірі көлікті индустрияны дамытудың тарихи алғы шартын капитал өндірістің мануфактуралық түрі жасады. Капиталды алғашқы қорлануы капитал қатынастардың одан әрі дамуын қамтамасыз етті.
Бұл бір жағынан күн көріс қаражатынан айрылған, сондықтан да тауар ретінде тек өзінің жұмыс күшін ұсына алатын адамдар армиясын дүниеге келтірді. Екінші жағынан капиталистер табы өндіріс құрал жабдығы мен жұмыс күшін сатып алуға пайдаланатын ірі ақша байлығын жинақтауға мүмкіндік береді. Капиталист өндірістің өсуі ішкі әрі сыртқы рыноктың кеңеюіне жол ашты. Өнеркәсіп төңкерісі бірсыпыра елдердің өнеркәсібінде капитализм дамуының белгілі бір кезеңін сипаттайтын жалпы тарихи құрылыс болып табылады. Алайда мануфактурадан ірі көлікті индустрияға өтудің алғы шарты олардың бәрінде пісіп жетілген жоқ. Өнеркәсіп төңкерісі жолына басқа елдерден бұрын Ұлыбритания түсті.[2]

17 ғасыр аяғы мен 18 ғасыр 1-жартысында мұнда мануфактуралық өндіріс өзінің шарықтау шегіне жетті. Мануфактуралық өндірістің көлікті өндіріске айналуы еңбек құралдарының өзгеруінен басталады. 18 ғасырдың 70-80 жылдары мақта иіруде барған сайын Дженни атты мех жіп иіргіш кеңінен қолданылады. Мех жолымен жіп иірудің онан әрі дамуы ватерлі станоктарды, әсіресе мюль-көліктерді қолдануға байланысты болды. Осыдан бастап мақта мақта-мата, жіптер фабрикалық әдіспен әзірлене басталды. Жекелеген өндірістерді механикаландыру басқа да салаларда еңбек өнімділігін арттырудың экономикалық қажеттілігін тудырды. 18 ғасырдың 90 жылынан аяқ кезінде тоқыма өнеркәсібінде Дж.Уаттың бу двигателі кеңінен қолданылды. Өнеркәсіп өндіріс көлемінің тезірек өсуі және рынок байланыстардың онан әрі өріс алуы транспорт құралдарының жетілдіруді қажет етеді. 19 ғасырдың 1 жартысында пароход қатынас мен бу, темір жол транспорты жұмыс істей бастады. Көлікті техниканың барған сайын етек алуы көліктің өзін қол өнерлік техникамен әзірлеуге қайшы келді. Бұл көлік құрылыс өндірісіне көліктерді кеңінен енгізудің нәтижесінде жойылды. 19 ғасырдың бас кезінде өнеркәсіпте металл өңдейтін станоктар, тех балға, гидравликалық престер кеңінен пайдалана бастады.[3]

Ат күшімен жүретін темір жол

Әр түрлі өндірістерді механикаландыру көліктердің жай кооперациасынан көліктер жүйесіне көшуге жағдай жасалды. Ұлыбританиядан кейін ірі өнеркәсіпті тездетіп дамыту жолына АҚШ, Франция, Германия тағы басқа елдер түсті. Мануфактурадан ірі көлікті индустрияға көшу өндірістің тех базасына ғана емес сондай-ақ қоғамдық қатынастар жүйесінде де түбегейлі өзгерістер енгізді. В.И Ленин өнеркәсіп төңкерісін сиппаттай отырып оны барлық қоғамдық қатынастарды шұғыл әрі күрт өзгерту екендігін атап көрсетті. Өндірістің жетекші салаларында ірі көлікті өндірісті баянды ету өндіргіш күштердің онан әрі тезірек өркендеуіне материалдық алғы шарттар жасады. Өнеркәсіп төңкерісі өнеркәсіпті қоғамдық өндірістің басты саласына айландырды, оны егіншіліктен толығынан бөліп, ірі өнеркәсіп орталықтарынан жылдамырақ өсуіне мүмкіндік ашты. Капитал индустриялық дамуы патриархалдық томаға-тұйықтықты біржолата жойды. Бірақ та көлікті техниканы капитал жолмен пайдалану жалдама жұмысшыларды қанауды күщейтіп, жұмысшыларды көліктің шылауына айналдырды. Капитал фабрика өндірісінің өсуі ой еңбегі және дене еңбегінің арасындағы қала мен ауылдың арасындағы қайшылықтардың шиеленісуіне жағдай жасады. Өндірісті одан әрі механикаландыру капиталды фабрикадан жұмысшылардың бір бөлігін ығыстырып шығарып, жаппай жұмыссыздықтың пайда болуына әкеліп соқтырды. Өндірістің қоғамдық сипаты мен иемденудің жеке меншиктік формасы арасындағы қайшылықтың тереңдеуі артық өндірудің дүркін-дүркін дағдарысын дүниеге келтірді. Машиналы индустрияның өсуімен фабрика жұмысшыларының саны артты.[4]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІX том
  2. Маркс К. «Капитал» 1 том, Энгельс Ф. «Положение рабочего класса в Анлии»
  3. Маркс К. Энгельс Ф. Соч 2 изд. Том 2
  4. В.И. Ленин «Экономикалық романтизмнің сипаттамасы. Сисмонды және біздің отандық сисмондистер» Шығ. 3 том