1857-1859 Үндістан ұлт-азаттық көтерілісі

1857-1858 жылдар аралығында ағылшындардың қатал отарлаушы саясатына қарсы үндi жауынгерлерiнiң көтерiлiс і болды. Көтерiлiс Бенгалияның солтүстiгiнен басталып Пенджаб және орталық Үндістанға дейін қамтыды.Негiзгi әрекет әскердiң жағынан болды және Махарадждың өкiметiнен шыққан дейiн бұрынырақ, оны кейбiр облыстарда шаруалар қостап, бұл көтерiлiс жалпы көтеріліске айналып кеттi. Көтерiлiсшiлер Делиді бірінші алғанымен, оны кейін ағылшындар қоршап өзіне басып алады. Көтеріліс Британдық Ост-Үнді компаниясының өмір сүруін тоқтатты, ал бұл ағылшын патшалығының тікелей басқаруына әкелді. Бұл көтерiлiс әр түрлі әр жақтан пікірлер тудырды.Мысалы, ағылшын бұқаралық ақпаратында және әдебиетінде (Чарльз Диккенстiң ультрарасисттік айтқан сөзiмен қоса) жазылды, сонымен қатар шет елдерде де, әіресе Франция, Ресей империясымен қосылып Ұлыбританияны Азиядан ығыстыру туралы пікірлер айтылған еді. Ағылшын әдебиетiнде бұл көтерiлiс Сипайлық деп аталады.Себебі, оның әскери ядросы сипайлар болды. Көтерiлiс Бенгал әскерiнде басталды. 1857 жылдың 26 ақпанында Бенгал жаяу әскерінiң 34-ші полгiнде жаңа патрондардың шошқа және сиыр майымен жағылған орамдары туралы сыбыстар таралады, бұл жергiлiктi мұсылмандар және индустердiң дiни сезiмдерiн арамдайтын зат еді. 1857 жылдың 29 наурызында бұл полктiң 29 жасар жауынгерi, Мэнгал Пэнди, британдықтардың іс-әрекеттерімен келiспеушiлiгiн жариялады. Полк адъютанты, лейтенант Блау бұл жағдайды қарауға келгенде, жауынгер оған оқ жаудырып, лейтенант атына түседі. Сонда генерал Джон Херси Ишвари Прасадка (лейтенантқа ) Пэндиді тұтқындауға бұйрық бередi, бiрақ ол бас тарытты. Барлық полк, бiр жауынгердi қоспағанда, Саикха Палту, бүлiншiктi тұтқындауға бас тарытты. Оның, Пендидің, бүлiк шығартудағы бiрiншi талпынысы атылып қалуға талаптанып тек қана өзiн жаралайды да мақсаты жүзеге аспай қалады. 6 сәуiр күні оны лім жазасына кесу туралы үкім шығады, ал 8 сәуiр күні оны дарға асып өлтіреді. Осы жағдайдан кейін джемадар Ишвари Прасадты өлім жазасына кесу туралы үкiмi шығып, 22 сәуiр күні оны да дарға асып өлтіреді, ал полкі таратылады. Ал Саикх Палту джемадараға дейiн жоғарылатылды. Мұндай қатал жаза басқа полктердiң сипайларына күштi әсерiн жасады. Сәуiрде жаңа патрондардың енгiзулері Агре, Аллахабад және Амбаллендегі атыстарға алып келтiрдi . Мирутта 24 сәуiр күні 90 жауынгерлерге жаңа патрондармен атып үйрену жаттығуларын өткiзуге бұйрық беріледі . Олардың iшiнен 85-і бас тарытты, және өлім жазасына кесіліп, кейін 10 жылдық каторгаға ауыстырылады. 11 салыстырмалы жауынгер 5 жылдан алды. Бүкіл гарнизонның көзінше жауынгерлердің погондары жұлып алынып, түрмеге отырғызылады да жауынгерлер елдің көзінше қызметтестерін, өздерін қолдамаған үшін, лағнеттейді. Ертеңгіде, жексембiде, Мирутада тәртiпсiздiктер басталды. Наразылықтардан кейiн қалада, жергiлiктi базарда, бiрнеше үйлер өртендірілді, үндi бөлiмшелерi, 3 ммен атты әскер басындап, бүлiк шығарған болды. Гарнизон Мирут 2357 сипайлардан, және 2038 британдықтар тұрды. Сол күні британдықтар, жексембi болғандықтан, көбісі кантинахқа немесе базарларда болды. Көтерілісшілер еуропалық нәсілді офицерлерге бас салды және азаматтық, 4 еркек, 8 әйел және 8 бала өлтiрдi. Топ базарда жұмыстан шығаруындағы британдық жауынгерлерге бас салды. Көтерiлiске кедергi жасауға талаптанған британдық кiшi офицерлер жайрады. Сипайлар 85 өз жора-жолдастарын босатты, және, (қарыздарларды және қылмыскерлердi ) 800 басқа тұтқындармен бiрге. Осы оқиғалардың уақытында сонымен бiрге 50 үндiстер қаза тапты. Жергiлiктi жаяу әскердiң (әсiресе 11-ші Бенгал полкi ) сипайлардың бөлiгi британдық офицерлер, әйелдер және балаларды көтерілісшілерден қорғап қоршай жүрді. Британдықтар Рампурелерде жергiлiктi Навабтан пана тауып құтқарылды. 11 мамырда көтерілісшілер Делиге кетіп, Ұлы моголға оларды басқаруға өтiнеді. Бахадур Шах өтiнуге ешқалай жауап бермедi, бiрақ сарай маңындағы лардың көбісі жауап бердi. Күнi бойы көтерiлiс қаланы қамтыды; сипайлар және жергiлiктi тұрғын , үндi христиандарына, еуропалық шенеулiктерге,дүкен иелерiне шабуыл жасады. Сол уақытта қалада үш Бенгал жергiлiктi жаяу әскерiнiң батальондары болды; бөлiмшелердiң бөлiгi көтерiлiсте қосылды, ал басқа бөлiгі қосылған жоқ, бiрақ көтерілісшілерге қарсы күш қолдануға бас тарытты . Сипайлар жергiлiктi қару-жарақ қоймасына шабуыл жасайды және 9 британдық офицерлер оларға оқ жаудырады, бiрақ кедергi пайдасыз екенін біліп, олар қару-жарақ қоймаларын жарып жібереді. 9 офицерлерден, жарылыстан 6 тірі қалады, жарылыс көшелердегi көп адамдары өлтiрдi, және көршi үйлердi зақымдады жасады. Бұл туралы хабарлар барлық сипайлық бөлiмшелердiң ашық көтерiлiстерiне алып келді.Қару-жарақ қоймасынан қаруының бөлiгін алып кетуге сәттi болу мұндай; бұдан басқа, көтерiлiсшiлер қару-жарақ оқ-дәрiнiң 3 мың баррелдерiмен Делиден 3 км алшақ тапқан қоймаларды ешқандай кедергiсіз жаулап алады. Бүтiн қалған еуропалық офицерлер және азаматтықтар Флагшток мұнарасында бұқпалайды, және көмектi ешқайдан ала алмайтынын түсiнiп, Карналеледе тығылуға талаптанды. 12 мамырда Бахадур шах көп жылдар бойы шақырылмаған сотты бiрiншi рет шақырады. Ол болған оқиғалармен абыржыды , бiрақ сипайлардың көмегiн қабылдап, және көтерiлiстi қолдайтынын мәлiмдедi. Көтерiлiстiң барысында, Делиден басқа, көтерiлiсшi әскерлердiң шоғырландыруды екi тармағы пайда болды : Канпур және Ауда астанасы Лакхнау. Осы ошақтардың ішінде дербес үкiметтер пайда болды. Делиде Бахадурмен - шах II мен қатар сипайлардан мен қалалықтардан құралған жоғарғы әкiмшiлiк кеңес пайда болады,осы Дели әскерін басқару жұмысын Бахты-хан өзіне алады. Дели және Лакхнаудағы үкіметтерінің басқаруды ұйымдастыруы сәттi болмады, көтерiлiсшiлердiң арасында жанжалдар пайда бола бастады. Канпурдегі жағдай бұларға қарағанда жақсырақ болды. Бұл жерде басқару аппараттық ұйымында халықты азық-түлiктiпен қамтамасыз ететін, қарумен әскерлердi жабдықтайтын шаралар жасалынды. Көтерiлiс британдық әскери қызметкерлер, шенеулiктердiң бейбiт тұрғындар, жанұяларына қарсы көтеріліс өте қатты қаталдықпен және шеткi қандылығымен бейнелендi. Жаулап алынған қалалар және әскери ауылдардың көпшiлiгiнде еден және жас шамасына қарамастан барлық британдық тұрғын толық ойрандалды. Сонымен бiрге әскери тұтқындар мен жаралылар қырылды. Үндістанда Делидің кұлауы жөнінде жаңалықтар телеграфтың арқасында тез таралды. Көп азаматтық шенеулiктер өз жанұялары алып қауiпсiз жерлерге жүгiрдi. 260 км алшақ Делиден Агреде 6 мың еуропалықтар жергiлiктi фортта тасада қалды. Бұл қашулар көтерiлiсшiлерге батылдық бердi. Әскери бөлiктерді олар өз сипайларны сендi, көтерiлiстiң қарусыздандыруға тырысты. Мұндай қарусызданулар талпыныстары Бенарес және Аллахабадта бүлiктертудырды. Үндістандағы көтерiлiсiнiң таратулары шара бойынша бөлiну жайылып өсе бастады. Бахадур Шах Ұлы моголдардың өкiметiнiң қалпына келтiруi туралы жариялады, бірақ маратхалар өз мемлекетін аңсаушылар бұған көңілі толмайды. Кейбiр мұсылман жетекшiлердiң жақтастары джихадқа үндеулер болды, дегенмен сунниттермен және шииттердiң арасындағы алалықтарды жақында тұтанды.Сунниттердің көбісі көтерiлiстерке ,оны шейттiк санай қосылуға бас тартты. Мысалы, Аға-хан исмаилиттiк жетекшiсiнiң мұсылмандарының бөлiгi британдықтарды қостады. Сикхтер мен пуштундар Пенджабта және Солтүстік –батыс шекарасында британдықтарды қолдап, және көтерiлiстiң басуында болысуға қатысты. 1857, Бенгал әскерiне 12 мың еуропалықтар, 16 мың пенджабтықтар және 1500 гуркх 86 мың адамнан тұрды. Жалпы Үндістанда 311 мың адамдық үш жергiлiктi әскерлерде 40160 еуропалық әскерлер, 5362 офицер болды . Бенгал әскерiнiң жергiлiктi жаяу әскерiнiң 75 жүйелi полктерiнiң 54терi бүлiк шығарды, бiр жағынан кейбiр дереу жойылып, немесе дереу ыдыратып, сипайлар содан кейiн түйтiңделерге дереу босататын болды. Дерлiк барлық қалғаны қарусыздандырған.Барлық Бенгалдың жеңіл кавалериясының 10 полкi көтерiлдi . Сонымен бiрге Бенгал әскердің бейреттi полктер құрамында 29 атты әскер және 12 жаяу әскер есептедi. Сонымен бiрге олардың көпшiлiктерi көтерiлiстердi қостады. Бенгал әскерiнiң жауынгерiнiң адал британияларының 80053санның 1858жылы 1сәуiрiнде құрады. Бұл цифрлар жауынгер үлкен санын қосады Пенджабтан және солтүстiк-батыс шекарасынан жедел терiлген еді.. Бомбей әскерлерi 29 полктердегi үш көтерiлiс болып өтті, 52 ші Мадрастың әскерi полкінде көтеріліс болған жоқ,бірақ бiр полк бенғалияға қызметке жолдануға бас тарытқан. Көбiнесе Оңтүстiк Үндістан енжар болып қала берді. Көп жергiлiктi княздықтар әулеттiң Майсурскасымен низамами, және тiкелей британияның бой бермелерiмен жүргiзiлдi. Бахадүр шах Зафир (қазiргi Үндістан аумағы, Пәкістан және Бангладешке сәйкес келедi ) барлық Индияның жалғыз заңды үкiметiмен өзiне жариялады. Ол өз суретi бар ақшаны өрнектей бастады, және адалдыққа анттың тұрғынынан талап еттi. Бұл шаралар, алайда, Сикхов және Ұлы моголдардың мұсылман итердi , олар басқаруын қалпына келтiру келген пенджабтық қарсылық қылған. Сипайлар серiктестiктiң күшiн лақтырып тастап, және қатар стратегиялық маңызды пункт тұтқындай алды, дегенмен содан соң бас орталықтандырылған қолбасшылықты жоқтығы біліне бастады. Көтерілісшілерде өздерінің көшбасшылар қатары болды, оның ішінде Бахт Хан (кейін Ұлы Моғол оны өз ұлының орнына басқарушы етіп тағайындайды)бірақ көбісі радждрге қарайтын. Кейбiреулер жақсы жетекшiлерімен көрінді, бiрақ көбісі ондай емес болып шығады. РАО Туларам, Хараянның үкiмет басшысы, (Қырым соғысы ) британиямен соғыс жағдайындағы сол кездегi қаруды тауып Ресейден алуға талаптанды, бiрақ жол-жөнекейге өлдi. Тайпа көсемі пешавараның көмек көрсету ұсынысын кеш берді, Ұлы Моголды Делиге оралу ұа қажеті жоқ дейді, , өйткенi қазына бұлдыр-сылдыр және әскері де қалыптаспаған еді. Британдықтарға күш жинау үшiн уақытқа керек болды. Әскерлердiң бөлiгi теңiз бойынша метрополис және Сингапурдан асыра лақтырған, бөлiк, бойынша Қырым соғысының аяқтауынан кейiн құрғақтанн жасақты парсы арқылы, және кейбiр жерлері Қытайдан. Еуропалық әскерлердiң екi топтаулары баяу қозғалды шайқастардағы өлтiрiп, және үндiстердiң көбісін дарға асты. Британдықтардың күштерi (оларға гуркхтардың екi бөлiмшелерi қосылды ) Карналыда кездестi, және көтерiлiсшiлердiң негiзгi күштерi бар шайқасында Бадлида – ке оларларды лақтырып тастады . Қаланың қоршауы 1 шiлдеден21 қыркүйекке дейiн созылды. Көтерiлiсшiлер ә дегенделер сандағы серiктестiктiң әскерi, және орталарды асып түстi, әбден емес бiтiргенiнде, дегенмен қоршауда британдықтарда болатында көрiнетiн болғанында емес, үндiс. 14 тамызда британдықтар Сикхов және пуштундер келіп нығайды.7 қыркүйекте ағылшындар, үлкен кару-жаракты алып қабырғаларды бұзады. Олар 14 қыркүйек күні шабуыл брештерден кейiн бастауға талаптанды және Кашмир қақпаларын алуға, бiрақ шығын жүктерiн әкеді. Британдық командашысы шегiнуге тырысты, бiрақ өз офицерлерiмен ұстанған. Серiктестiк көшедегi ұрыстар апталардан кейiн қаланы жаулап алынды. Британдықтар қаланы құртып тонай бастады; еуропалықтардың үстiнде көптеген үндістердің өлімі жатты, бұл көтерілісшілердің кегі еді. Ағылшын артиллериясы барлық Индиядан мұсылман элитаны дәурен сүрген төңiрегiнде ғимараттары бар бас мешiттi атып тастады. Шах Бахадур ұлы могол тұтқындалып, екi оның ұлы және немере атып тастаған.Сипайлардың ұтылуының негiзгi себептерi : халықтың үстiнде ағылшын отаршылдарының әскери артықшылығы; көтерілген , шаруалар және феодалдардың ең алдыменiнiң мақсаттарындағы айырмашылықтары. Қорғап және Декан, Бенгалия және Пенджаб қалаларының барлық қорлары көтерілісті басуына жұмылдыруға көмектестi.Халық көтерiлiсiнiң ұтылуы, ағылшын отаршылдары неткенмендер өз саясатын өзгерткiзе алды. 1858ж 2 тамызда ағылшын парламентi Индиямен серiктестiктiң ост-индының жоюы және басқаруды өткені туралы заң қабылдады. Отаршылдар үндi князьдерi және помещиктердi өз одақтастарымен жерде феодалдық меншiктiң олардың құқық бекiткен заңдардың қатары өткiзiлiп жасады. Колониалдық өкiметтерге сонымен бiрге шаруалардың үлкен наразылығын ескерiп және бiрнеше жалдау туралы заминдарлардың феодалдық озбырлық шақтаған заңдарды шығаруға тура келдi.