Арал-Каспий далаларының тайпалары

Арал-Каспий далаларының тайпалары – ерте темір дәуірінде осы өңірде өмір сүрген жартылай отырықшы және көшпелі халық. Олардың қалдырған мәдени ескерткіштерін 1989 жылдан бастап Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі З.Самашев) зерттеген. Бұл өңірде біздің заманымыздан бұрынғы 8 – 7 ғасырдан біздің заманымыздың 2 – 3 ғасырна дейінгі кезеңде озық мәдениет нұсқалары мен жергілікті экологиялық ерекшеліктерге бейімделген шаруашылық жүйесін жасаған халықтар мен тайпалар өмір сүрген.

Тайпалар

Аймақтың солтүстігін жайлаған скиф-сармат тектес тайпалар Еділ-Жайық өңірі, Орал өлкесі халықтарымен тығыз араласса, оңтүстікте – Хорезм, Парфия, Соғдиана, Маргиана, Бактрия тағы басқа елдермен байланысқан. Кейбір жазба деректерде (Геродот, көне парсы жазбалары) дах (дай, даг), каспи (гиркан), дербик деген тайпалардың аты жиі кездеседі, бірақ осы әдебиеттерде көптеген этникалық топтардың аттары мен мекендеген жерлері шатасып та жатады. Грек жазбаларында Каспий теңізінің шығысын, Сырдария өңіріне дейінгі аймақты жайлаған дайлықтар – апарн (парн), ксанфий, писсур, тағы басқа ру-тайпаларға бөлінген. Біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықтың аяғында хорасми, дах, парн және массагет көшпелілерінің байлары Хорезмде жаңа әулеттің билікке келуіне, сол сияқты Кушан мемлекетінің қалыптасуына тікелей ықпалын тигізді.

Шаруашылығы

Бұл халықтардың тұрмысының негізі көшпелі мал шаруашылық (қой, ешкі, ірі қара, түйе және жылқы өсіру) болды. Жылқы, мысалы, массагеттерде киелі күн құдайына құрбандыққа шалатын, күнге баламаланатын жануар болып есептелген. Тұрмысқа және соғыс ісіне керекті заттарды жергілікті шеберлер жасаған немесе жаугершілікте олжалап алып отырған.

Мәдениеті

Қолөнер ісі, металл, ағаш, тері, тас, сүйек, жүн өндеу, киім тігу, тоқу, әсіресе, зергерлік бұйымдар жасау (хайуанаттық нақышта) жақсы дамыған. Зергерлер мен ұсталардың ең көп шығаратын бұйымдары – қару-жарақ пен ат-әбзелдері, ер-тоқым болған. Арал-Каспий өңірі халықтарының қоғамдық қарым-қатынастары, билік құрылымдары барлық көшпелілерге тән әлеум. сатылардан, яғни ру басыларынан, көсемдерден және патшалардан, тағы басқа тұрады. Қоғамдық өмірде әйелдердің, сонымен қатар, діни адамдардың, абыз, бақсы, балгер, түс жорушы, тағы басқа рөлі ерекше болған. Сақ-массагет тайпалары, негізінен, табиғи күштерге, аспан әлеміне табынған. Белгілі бір кезеңде олардың діни көзқарасына Заратуштра ілімі де әсерін тигізген. Археологиялық деректер сақ-массагет тайпалары арасында жерлеу, еске алу, аруақтарға табыну жүйесінің қалыптасқанын дәлелдейді. Қайтыс болған бай адамдар мен көсем-қолбасылардың қару-жарақ, бағалы заттар қойылған бейіттерінің үстіне үлкен обалар тұрғызған. Мұндай ескерткіштер Үстіртте, Маңғыстауда және Атырау өңірлерінде көптеп кездеседі.