Білім экономикасы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Білім экономикасындағы прогресстің іске асу циклі (ғылыми байқау - технологиялық тапқырлау - өндірістік қолдану - бедерсіздену, бас тарту - қайтадан жаңа ізденіс жасау)
Білім экономикасы деңгейіндегі елдердің ұлттық кірісі жоғары. (Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі, 2015 жылғы, АҚШ доллары бойынша, сұрылары дерексіздер)

Білім экономикасы (ағылш. knowledge economy, немесе Білімге негізделген экономика, ағылш. knowledge-based economy) — тауар өндіру мен сервистер тікелей білімнің шоғырлануын негіз ететін экономикалық жүйе болып, ол техникалық және ғылыми инновациялардың жедел дамуын және тез-тез бедерсізденіп, жаңа деңгей жаратып отыруын туғызады.[1] Мұндай экономика типінде тауар құны адами капиталы мен зияткерлік меншік бойынша инновациялық идеялардан, ақпараттардан және шебер практикалардан қалыптасады.[2] Мұндай жүйеде түрлі ұйымдар өз өндірісі мен қызметін "біліммен" толық әрі жан-жақтылы қаржыландырып, бизнесті дамыту процесіне ынталандырып, еңбек өнімділігін арттыруға баса мән береді. Ондай қоғамда материалдық салымға және табиғи ресурстарға аз сенім артылады. Білімге негізделген экономика бейматериалды активтердің шешуші рөліне сүйеніп, заманауи экономикалық өсімге қол жеткізеді.[3] Білім экономикасында "білім" тауар құнының негізгі бөлігін иелейді, яғни мәлім тауарды құнды ететін нәрсе оның заты (шикізаты) емес, оған жұмсалған білім. Сондықтан заты, яғни шикізаттың құны қай-қашанда өндірген тауардан көп төмен болады, және үздіксіз төмендей береді; ал жаңа білімнің үздіксіз жарыққа шығуы мен өндіріске енуіне орай білімнің құны артқан үстіне арта береді.

Білім экономикасы микроэкономикалық және макроэкономикалық ортадағы жоғары білікті жұмыскерлермен ерекшеленеді; мекемелер мен өндіріс орындары әлемдік нарық қажетін қанағаттандыру үшін арнайы шеберлікті қажет ететін жұмыс орындарын ашуға жұмылады, әлеуметтік сұраныс пен аса мол пайда да сол салада жатқан болады.[4][5] Білім еңбек пен капиталға қосымша кіріс ретінде қарастырылады.[6] Негізінен, адамның жеке капиталы оның білімі және экономикалық құн жаратуда соны қолдану қабілетін көрсетеді.[5]

Білім экономикасында жоғары біліктілік негізіндегі жұмыс орындары үшін тамаша техникалық шеберлік пен қарым-қатынас шеберлігі қажет болады[7], мысалы, проблемаларды шешу, түрлі пән салаларындағы икемді интерфейстің болуы, сондай-ақ өнеркәсіпке негізделген экономикадағыдай физикалық объектіні нобайлап жасаудан дәл өлшемді етіп жасауға өту қатарлылар.[8][9] Білім экономикасы біліктілілік пен технократияға аз мән беретін[10] аграрлық экономикадан мүлде өзгеше сипат пер өнімділікке ие.[11]

Білім экономикасы постиндустриалды экономика деп те аталатын, экономикалық дамудың үшінші кезеңі болып табылатын сервис экономикасындағы шеберліктерге үлкен мән береді. Ол бейфизикалық капитал ретіндегі ақпараттың маңыздылығына мән беретін ақпараттық экономикаға да, сондай-ақ ақпарат технологиясылардың экономикадағы игілігіне назар аударатын цифрлы экономикаға қатысты. Компаниялар үшін зияткерлік меншік, мысалы, сауда құпиялары, авторлық құқықпен қорғалған материалдар және патенттелген процестер білім экономикасында бұрынғы дәуірлерге қарағанда анағұрлым құнды болады.[12][13][14][15][16]

Дүниежүзілік экономиканың білім экономикасына қарай өтуі[17][18][1][19][20][21][22] ақпарат ғасыры деп аталатын ақпараттық қоғам қалыптастыруда.[23] Білім экономикасы терминін алғаш рет Питер Друкер «Жалғасымсыздық дәуірі» (1969) кітабының 12-тарауында тақырып ретінде қолданған, ал Друкер бұл идеяны экономист Фриц Мачлупке тәуелдейді, ал ол экономист Фредерик Уинслоу Тейлор жасаған ғылыми менеджмент идеясын дамытқан болатын.[24]

Ұғымдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

"Алау көтерушілер" (Los portadores de la antorcha) - білімнің ұрпақтан ұрпаққа берілуін бейнелейді. Анна Хаятт Хантингтонның мүсіні. (Сиудад Университеті, Мадрид, Испания)

Білім негізіндегі экономика және Адам капиталы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білімге негізделмейтін экономикалық жүйе ақылға сыймайды деп саналады.[25] Білім экономикасы менеджер/жұмысшы/қызметшілер экспертизасына сұраныс туғызады, заманауи дамыған экономикалардағы жеке экономикалық белсенділіктің маңызына жүгінеді, зияткерлік капиталға негізделген тұтыну мен өндіру процесін қалыптастырады, сөйтіп типтік түрде шоғырлы білім негізгі үлескер болатын, өзара байланысты және дамыған әлемдік экономиканы құрады.[26]

Қазіргі "білім" ұғымы Гилберт Райлдың[27] және Израиль Шефлердің[28] тарихи және философиялық зерттеулерінен бастау алады; олар білімді "процедуралық білім" және "тұжырымдамалық білім" терминдерімен сипаттады, әрі шеберліктің (skills) екі түрін анықтады: "дағдылы қабілеттер, не құралдар" және "сыни шеберліктер", бұлар интеллектуалды өнімділік туғызады; бұл идеяны Лундвалл мен Джонсон одан әрі жетілдірді[29], олар "білімді" экономикалық төрт үлкен категориямен айшықтап көрсетті:

Ғалымдардың зерттеу ынтымақтастығы

Білім экономикасында адами зияткерлік экономикалық күшеюдің негізгі қозғатушысы болады. Бұл экономикада мүшелер экономикалық және әлеуметтік дамуды іске асыру үшін білімді жинақтаумен, жаратумен, тарқатумен және қолданумен айналысады.[31] [32] Дүниежүзілік банк адами капиталға негізделген экономиканың негіздерін анализдеп, білім экономикасына қатысты мынадай төрт негізді жүйені атап көрсетті:

  • жақсы білім алған және шеберлігі толысқан жұмыс күші: білімге негізделген қуатты экономика құру жұмысшылардың үздіксіз үйрену, шеберлігін іс жүзінде шыңдау және білімін өнімді қолдана отырып жаңаны жасауға талпыну қабілеттерін талап етеді.
  • Тығыз және заманауи ақпараттық инфрақұрылым: ақпарат-коммуникация технологиясы (АКТ) ресурстарына оңай қол жетімділік, сол арқылы жоғары транзакциялық шығындар кедергісін жеңіп, ақпарат пен білім қорларының өнімді түрде әрекеттесуін, таралуын және өңделуін іске асыру.
  • Тиімді инновациялық жүйе: фирмалар, өнеркәсіптер және мемлекеттер жоғары инновациялық деңгейге жетіп, ең жаңа әлемдік технологиялар мен адами интеллектке сай болуын, сол арқылы елдің ішкі экономикасы қарқынды дамуға қол жеткізуі.
  • Кәсіпкерлікке және білімді қолдануға ынталандыратын институционалдық режим: Экономикалық жүйе кәсіпкерлікке шабыттандырумен қатар ресурстарды жұмылдыру мен тимді бөлуге ынталандыруға тиіс.

Әлемдік экономика материалдық өндірістің өзгеруін туғызған кезде, әсіресе екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ғылымды, техниканы және экономиканы біріктіруге бейімделген экономикалық теориялардың ықпалды тетіктері қалыптасқан кезде білімге негізделген экономиканың күшті дамуы іске асты.[33]

Питер Друкер

Питер Друкер білім экономикасы туралы өзінің «Табысты жетекші 1966» (The Effective Executive 1966) кітабында талқылады.[24][34] Кітапта ол қара жұмысшы мен білімдік жұымысшы арасындағы айырмашылықты сипаттады. Қара жұмысшы дене еңбегімен жұмыс істейтін, тауар және сервис саласында өндіріспен айналысатын адам. Керісінше, білімдік жұмысшы қолымен емес, басымен жұмыс істейді және идея, білім және ақпарат өндіреді.

Білім экономикасын формализациялау және модельдеу тұрғысынан айтқанда, "білім" туралы анықтамалар түсініксіз болып саналады, өйткені ол салыстырмалы ұғым. Мысалы, "ақпараттық қоғамды" "білім қоғамының" сервисі, немесе "білім қоғамының" әрекеті деп алмастыруға болатын-болмайтыны туралы жеткілікті аргумент жоқ. Ақпарат жалпы тұрғыдан білімге тең келмейді. Олардың қолданысы "экономикаға тәуелді" болатын жеке және топтық талғамға байланысты.[35] Ақпарат пен білім өзге ресурстармен байланыссыз да өмір сүре алатын өндірістік ресурстар. Ресурстар бір-біріне өте тәуелді емес, егер олар басқа қол жетімді ресурстармен байланысса, бірден өндірістік факторға өзгереді; өндірістік фактор басқа факторлармен өзара әрекеттесу негізінде өз функциясын паш етеді. Интеллектуалды ақпаратпен байланысты білім дәстүрлі өндірістік факторлардан ерекшеленетін жаңа экономиканың өндірістік факторы болады.[31]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ a b Powell, Walter W.; Snellman, Kaisa (2004). "The Knowledge Economy". Annual Review of Sociology 30 (1): 199–220. doi:10.1146/annurev.soc.29.010202.100037. 
  2. ↑ Hayes, Adam Knowledge economy (6 Feb 2020).
  3. ↑ World Bank Building Knowledge Economies: Advanced Strategies for Development — 1818 H Street, NW,Washington, DC 20433: World Bank Publications, 2007. — P. 4-12. — ISBN 9780821369579.
  4. ↑ Pologeorgis, Nicolas A. Employability, the Labor Force, and the Economy (25 June 2019).
  5. ↑ a b Kwon, Dae-Bong (27-30 Oct 2009). "Human capital and its measurement" in The 3rd OECD World Forum on "Statistics, Knowledge and Policy": Charting Progress, Building Visions, Improving Life.: 1-15, OECD. 
  6. ↑ Commisson European Conference on knowledge economy - Challenges for Measurement — Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities: Eurostat, 2005. — P. 9-13. — ISBN 92-79-02207-5.
  7. ↑ Dusi, Paola; Messetti, Giuseppina; Steinbach, Marilyn (2014). "Skills, Attitudes, Relational Abilities & Reflexivity: Competences for a Multicultural Society". Procedia - Social and Behavioral Sciences 112: 538–547. doi:10.1016/j.sbspro.2014.01.1200. ISSN 18770428. 
  8. ↑ Harpan, Ioana; Draghici, Anca (20 Mar 2014). "Debate on the Multilevel Model of the Human Capital Measurement". Procedia - Social and Behavioural Sciences 124: 170-177. doi:10.1016/j.sbspro.2014.02.474. 
  9. ↑ The Future of High-Skilled Workers: Regional Problems and Global Challenges — Cham, Switzerland: Springer Verlag, 2020. — P. 29-41. — ISBN 9783030428709.
  10. ↑ Johnson, D. Gale Agricultural economics (16 Jan 2019).
  11. ↑ Wokutch, Richard E. Newly industrialized country (12 Feb 2014).
  12. ↑ Houghton John A Primer on the Knowledge Economy — Melbourne City: Centre for Strategic Economic Studies, Victoria University of Technology, 2000.
  13. ↑ Stehr, Nico; Mast, Jason L. (2012). "Knowledge Economy". Handbook on the Knowledge Economy, Volume Two. doi:10.4337/9781781005132.00009. ISBN 9781781005132. 
  14. ↑ Foundations of the knowledge economy: innovation, learning, and clusters — Cheltenham, UK: Edward Elgar. — ISBN 978-0-85793-771-1.
  15. ↑ Unger, Roberto Mangabeira The knowledge economy — London. — ISBN 978-1-78873-497-4.
  16. ↑ OECD Work on Knowledge and the Knowledge Economy, The MIT Press, 2006, ISBN 978-0-262-25645-2, https://archive.org/details/advancingknowled0000unse, retrieved 2020-02-10 
  17. ↑ Smith, Keith (2002). "What is the 'Knowledge Economy'? Knowledge Intensity and Distributed Knowledge Bases". Discussion Papers from United Nations University, Institute for New Technologies, No. 6. http://www.intech.unu.edu/publications/discussion-papers/2002-6.pdf. Retrieved 2013-09-05. 
  18. ↑ Radwan Ismail Singapore's Transition to the Knowledge Economy: From Efficiency to Innovation // Knowledge, Productivity, and Innovation in Nigeria: Creating a New Economy — Washington, DC: The World Bank, 2010. — P. 145–161. — ISBN 978-0-8213-8196-0.
  19. ↑ Rothboeck, Sandra (2000). Human Resources and Work Organization in the Knowledge Economy – The Case of the Indian Software Industry. http://www.eolss.net/Sample-Chapters/C15/E1-31-01-03.pdf. 
  20. ↑ Blomström, Magnus; Kokko, Ari; Sjöholm, Fredrik (2002). "Growth & Innovation Policies For a Knowledge Economy. Experiences From Finland, Sweden & Singapore". Working Paper 156. Archived from the original on 2014-12-22. https://web.archive.org/web/20141222142438/http://swopec.hhs.se/eijswp/papers/eijswp0156.pdf. 
  21. ↑ Djeflat, Pr. Abdelkader (2009). "Building Knowledge Economies for job creation, increased competitiveness, and balanced development". Worldbank Draft. http://info.worldbank.org/etools/docs/library/252537/2009-12-18-142047_ADjeflat%20_Background_Report.pdf. 
  22. ↑ Antràs, Pol; Garicano, Luis; Rossi-Hansberg, Esteban (2006). "Offshoring in a Knowledge Economy". Quarterly Journal of Economics 121 (1): 31–77. doi:10.1093/qje/121.1.31. http://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/3196323/antras_offshoring.pdf. 
  23. ↑ Dutta, Soumitra, ed (2012). The Global Innovation Index 2012: Stronger Innovation Linkages for Global Growth. INSEAD. Archived from the original on 2013-04-18. https://web.archive.org/web/20130418004054/http://www.wipo.int/export/sites/www/freepublications/en/economics/gii/gii_2012.pdf. 
  24. ↑ a b Drucker Peter The Age of Discontinuity; Guidelines to Our Changing Society — New York: Harper and Row, 1969.
  25. ↑ Hudson, Ray (1 Sep 2007). "From Knowledge-based Economy to … Knowledge-based Economy? Reflections on Changes in the Economy and Development Policies in the North East of England". Regional studies 45: 991-1012. http://dro.dur.ac.uk/5989/. 
  26. ↑ Tufano, Valente, Graziano, Materazzo, Antonio, Roberto, Enza, Modestino (18 May 2018). "Tech & knowledge based economy: How mobile technologies influences the economics of small and medium activities.". Management, Knowledge and Learning International Conference 2018 - International School for Social and Business Studies: 1-65. ISBN 978-961-6914-23-9. http://www.toknowpress.net/ISBN/978-961-6914-23-9/MakeLearn2018.pdf. 
  27. ↑ Ryle Gilbert The concept of mind — London: Abingdon : Routledge, 1949. — P. 92. — ISBN 9780415485470.
  28. ↑ Scheffler Israel Conditions of knowledge: an introduction to epistemology and education. — Chicago: Chicago : Scott, Foresman, 1965. — P. 92. — ISBN 0226736687.
  29. ↑ a b Lundvall, Bengt-äke; Johnson, Björn (Dec 1994). "The Learning Economy". Journal of Industry Studies 1: 23-42. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13662719400000002. 
  30. ↑ World Bank Building knowledge economies - advanced strategies for development — 1818 H Street, NW,Washington, DC 20433: The World Bank, 2007. — P. 23-39. — ISBN 978-0-8213-6957-9.
  31. ↑ a b Mikhailove, Kopylova, A.M, A.A. (15 Mar 2019). "Interrelation of Information and Knowledge in the Economy of the Post-Industrial Society". Problems of Enterprise Development: Theory and Practice 2018 62: 1003. https://www.shs-conferences.org/articles/shsconf/abs/2019/03/shsconf_pedtp2018_01003/shsconf_pedtp2018_01003.html. 
  32. ↑ Kefela, Ghirmai T. (6 July 2020). "Knowledge-based economy and society has become a vital commodity to countried". International NGO Journal 5(7): 160-166. https://www.semanticscholar.org/paper/Knowledge-based-economy-and-society-has-become-a-to-Kefela/16586a3fc36b1c0e5f6bc29524feda4f0a7785ff. 
  33. ↑ Švarc, Jadranka; Dabić, Marina (2015-07-05). "Evolution of the Knowledge Economy: a Historical Perspective with an Application to the Case of Europe". Journal of the Knowledge Economy 8 (1): 159–176. doi:10.1007/s13132-015-0267-2. ISSN 1868-7865. http://dx.doi.org/10.1007/s13132-015-0267-2. 
  34. ↑ Drucker, Peter F. (2018-03-09). The Effective Executive. doi:10.4324/9780080549354. http://dx.doi.org/10.4324/9780080549354. 
  35. ↑ Flew Terry New Media: An Introduction — 3rd. — New York: Oxford University Press, 2008. — ISBN 978-0-19-555149-5.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Білім_экономикасы&oldid=2812340» бетінен алынған