Вендиго

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту


Вендиго  - Жаңа Шотландияның солтүстік ормандарында, Канаданың шығыс жағалауында, Канаданың Ұлы көлдері аймағында және АҚШ-тың Висконсин штатында орналасқан алғашқы Алгонкин тайпаларының фольклорынан алынған мифологиялық жаратылыс немесе зұлым рух. Вендиго адамның кейбір сипаттамалары бар сұмдық зұлым рух немесе адамды иеленіп, оны вендигоға айналдырған рух ретінде бейнеленген. Оның әсері кісі өлтіру әрекеттерін, тойымсыз ашкөздікті, каннибализмді және зұлым әрекеттерге қарсы мәдени тыйымдарды тудырады дейді. [1]

«Вендиго психозы» атты даулы заманауи медициналық термин мәдениетке байланысты синдром болып, өз атын бұл мифологиялық жаратылыстын артынан алды. Оның негізгі белгілеріне адам етіне деген құштарлық және адам жегіш болып кетуден қорқыныш жатады.[2] Кейбір жергілікті қоғамдастықтарда қоршаған ортаға зиян келтіру және тойымсыз ашкөздік вендиго психозының көрінісі ретінде де қарастырылады.[3]

Фольклор[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сипаты

Вендиго оджибве, солто, кри, наскапи және иннуны қоса алғанда, алгонкин тілдес бірқатар халықтардың дәстүрлі наным-сенім жүйесінің бөлігі болып табылады. Оның сипаттамалары бір бірінен біршама ерекшеленсе де, бұл мәдениеттердің барлығы үшін вендиго - жауыз, каннибалисттік, тылсым тіршілік иесі болып келетіндігі ортақ. Вендиго қыс, солтүстік , суық және аштықпен тығыз байланысты болды.[4]

Онтарилық Оджибве мұғалімі және ғалым Базил Х. Джонстон Вендигоны келесідей сипаттайды:

Вендиго әбден қажығанға дейін жүдеп кеткен, оның сүйектерін қурап қалған тері мықтап қаптайды. Оның шығыңқы сүйектері, күлдей сұр беті және терең батқан көздері оны жақында ғана қабірден шығарылған арсиған қаңқаға ұқсатты. Оның еріндері борша-борша болып, қанға боялған... Арам және дене шіруінен азап шеккен вендиго ерекше әрі қорқынышты, шіру мен ыдырау, өлім мен бұзылу иісін шығарды.[5]

Оджибве, Шығыс Кри, Батыс Батпақты Кри, Наскапи және Инну Лореде халықтарында вендиго адамдардан бірнеше есе үлкен алыптар ретінде сипатталады, бұл басқа алгонкин мәдениеттерінің мифтеріне тән емес ерекшелік болып келеді. [6] Вендиго басқа адамды жеген кезде, ол жаңа ғана жеген тамағына сәйкес пропорционалды түрде өсетін, сондықтан ол ешқашан тоқ бола алмады.[7] Сол себептен вендиго қаншалықты тоймсыз болса да, аштыққа байланысты өте арық болып бейнеленді.

Вендиго ашқарақтық, ашкөздік және қанағатсыздық бейнесі ретінде қарастырылады: бір адамды өлтіріп, жегеннен кейін ешқашан қанағаттанбай, олар үнемі жаңа құрбандарды іздейді.[8]

Адам вендиго (канибал)

Кейбір дәстүрлерде ашкөз адамдар вендигога айналуға мүмкін болды деп айтылады; Осылайша, миф тайпалар арасындағы ынтымақтастық пен байсалдылықты ынталандыру тәсілі ретінде қызмет етті. Басқа дерек көздері бойынша адамдар тірі қалу үшін каннибализмге жүгінген кезде Вендиго пайда болды дейді. Сонымен қатар, олармен тым ұзақ байланыста болған адамдар вендигога айналуы мүмкін.[9]

Табуды күшейту рәсімі

Ассинибоиндер, Кри және Оджибвелер арасында кейде аштық кезінде вендиго тыйымын күшейту үшін сатиралық салтанатты би орындалатын. «Wiindigookaanzhimowin» деп аталатын рәсім аштық кезеңінде өткізіліп, оған маска кию және барабан айналасында артын алдына билеу кірді.[10] Соңғы АҚШ-та өткен бұл рәсім, Миннесота қаласының солтүстігіндегі Лич көлінің үнді қорығында орналасқан жұлдызды Касс көлінің аралындағы Виндиго көлінде болды.

Вендиго психозы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Вендиго психозы туралы тарихи жазбаларда адамдар тамаққа зәру болып, каннибализмнен басқа амалы қалмағаннан кейін вендиго рухына ие болғандығы туралы айтылған.

Батыс этнограф, психолог және антропологтарының вендиго психозына деген қызығушылығы 1980 жылдары бұл құбылыстың тарихи шынайлығы туралы қызу пікірталасқа алып келді. Кейбір зерттеушілер, вендиго психозы шын мәнінде ойдан шығарылған, ал оның шығу тегі басқа аңғал антропологтардың вендигоға байланысты әңгімелерді таза шындық ретінде қабылдағанымен байланысты деген тұжырым шығарды.[11] Басқалары вендиго психозы шынайы тарихи құбылыс болғанын дәлелдеу үшін Алгонкиндітер мен басқа куә болған адамдардың сенімді жазбаларына сілетемелерді жасаған.[12]

Халықаралық аурулар мен оларға қатысты денсаулық мәселелерінің статистикалық классификацияның оныншы қайта қарастырылуы бойынша вендиго белгілі мәдениетке байланысты сананың бүлінуі ретінде классификацияланады. Дегенмен онда Вендиго психозы келесідей сипатталады: “Каннибалисттік жын туралы сирек деректер... Белгілерге депрессия, кісі өлтіру немесе өзін-өзі өлтіру туралы ойлар, адам етін жеуге деген обсессивті елес жатады... Кейбір қайшыл замануи зерттеулер синдромның зандылығына күмән келтіріп, бұл оқиғалар шын мәнінде қас айыптаудың құрбандары болған адамдарды өлтіруді ақтау талпынысының нәтижесі болды деген қорытынды шығарды”[13]

Вендиго концепция ретінде[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Белгілі дәстүрлік фольклордағы адамдарды жейтін құбыжықтан басқа, кейбір тұрғылықты үндістер вендигоны концептуалды түрде де түсінеді. Концепция ретінде, кез келген агрессивті тұрде ашкөздікке, өзін-өзі мақтау мен шамадан тыс тұтынуға ұмтылған, яғни дисгармония мен қиратуды туғызатын идеяны, қозғалысты немесе адамды вендигоға жатқызуға болады. Оджибве ғалымы - Брэди Десанти вендиго “ іштей де, қоршаған адамдардың және рухани жаратылысардың кең қауымдастығына да қатысты теңгерімсіз адамды белгілейтін маркер” деп тұжырымдайды.[14]

Заманауи мәдениеттегі вендиго[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дәстүрлі танымдардағы кейпінен ерекше болғанмен, шет ел әдебиетінде вендиго 1910-шы жылы Элджернон Блэквудтың “Вендиго” әңгімесінде, 1933-ші жылы Август Дерлеттің “Желмен жүретін нәрсе” және 1988-ші жылы жарияланған Стивен Кингтің “Үй жануарлар зираты”[15] еңбегінде алғашқы көрініс тапқан. Блэквудтың әңгімесі қорқынышты-фантастика жанрындағы көптеген кейінгі шығармаларға елеулі әсер етті.

Вендиго мотивіне негізделген немесе оның атымен аталатын жаратылыстар әр түрлі фильмдер мен телешоуларда, соның ішінде «Қараңғы түн болды» және «Ашкөз» фильмдерінде кездеседі.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Брайтман "Вендиго материалдық әлемде" (1988:337, 339, 343, 364)
  2. ↑ Брайтман "Вендиго материалдық әлемде" (1988:337–8, 374)
  3. ↑ Вендиго психозы| Mohawk Nation News жаңалықтар  (2013, Мамыр 14). Mohawk Nation News. http://mohawknationnews.com/blog/tag/windigo-psychosis/
  4. ↑ Брайтман "Вендиго материалдық әлемде" (1988:362)
  5. ↑ Базил Джонстон (2001) [1995]. The Manitous. St. Paul: Minnesota Historical Society Press.
  6. ↑ Грэхэм, Джон Рассел; Джон Коутс; Барбара Шварцентрубер; Браян Улет; "The Windigo" in Spirituality and Social Work: Select Canadian Readings; Canadian Scholars' Басылымы, 2007. 260 бет
  7. ↑ Джонстон (2001:222, 226); Джонстон (1990:166); Швартц (1969:11)
  8. ↑ голдман, Марлин (2005). Rewriting Apocalypse in Canadian Fiction. Montreal, Quebec, Canada: McGill-Queen's Басылымы. 89 бет. ISBN 978-0773572942.
  9. ↑ Джонстон (2001:222–225); Джонстон (1990:167)
  10. ↑ Goluboff, E. T. (2015, February 24). Вендиго мифы | Brave New World. Brave New World. https://sites.psu.edu/tetirclblog/2015/02/24/the-myth-of-the-wendigo/
  11. ↑ Марано, Л., Бишоп, Ч., Блэк, М. Д., Болман, У. М., Браун, Д., Хэй, Т. Х., Херлих, М. Г., Ландес, Р., МакГи, Х. Ф., Мёрфи, Х. Б. М., Паредес, Д. Э., Престон, Р., Ридингтон, Р., Рори, В., Смит, Р. Ж., Тейчер, М., Тёрнер, Д., Вайсберг, Л., & Вейдман, Х. Х. (1982). Windigo Psychosis: The Anatomy of an Emic-Etic Confusion [and Comments and Reply]. Current Anthropology, 23(4), 385–412. https://doi.org/10.1086/202868
  12. ↑ Брайтман "Вендиго материалдық әлемде" (1988:361)
  13. ↑ ICD-10: Diagnostic criteria for research (PDF). Geneva: World Health Organization. 1993. беттер 213–225.
  14. ↑ ДеСанти, Б. (2015). The Cannibal Talking Head: The Portrayal of the Windigo “Monster” in Popular Culture and Ojibwe Traditions. The Journal of Religion and Popular Culture, 27(3), 186–201. https://doi.org/10.3138/jrpc.27.3.2938
  15. ↑ Смолман, Шон (2014). Dangerous Spirits: The Windigo in Myth and History. Victoria, BC: Heritage House Publishing Company
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Вендиго&oldid=2813165» бетінен алынған