Жады

Жадты қалыптастыруға қатысатын ми аймақтары, соның ішінде медиальды префронтальды кортекс (mPFC)

Жады (ағылш. Memory) — адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін зердесінде естелік ретінде ұзақ уақыт сақтап, қажет кезде қайта еске түсіру қабілеті, жүйке жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі. Адам жадысындағы түрлі мазмұндар Естеліктер деп аталады. Адамның жады қабілеті үнемі дамып, жетіліп отырады. Ежелгі грек философы Аристотель әр түрлі нәрселер мен бейнелердің есте әсерлену (яғни сақталу) сипаттарын үш топқа бөледі:

• әсерленген нысанның белгілі бір кеңістік пен уақытқа ұштаса қабылдануы;
• әсерленген нысанның басқа бір нысанға өзара ұқсастығы;
• олардың бір-бірінен айырмашылығы мен қарама-қарсылығы.

Осыған орай ол нәрселер мен бейнелердің есте ассоциациялануы түрлерін алғаш зерттеп тұжырымдады:

• аралас не іргелес ассоциациялар (мысалы, түс — сары);
• ұқсас ассоциациялар (мысалы, қарындаш, дәптер);
• қарама-қарсы ассоциациялар (мысалы, ақ — қара; ұзын — қысқа).

Ашылу тарихы

Жадының физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов зерттеді. Ол ассоциацияларды шартты рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар деп атады.

Қазақ ойшылы Абай жады туралы “Отыз бірінші сөзінде”: “Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: бірінші — көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені естігенде иә көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші — ой кеселді нәрселерден қашық болу керек”, — дейді.

Жады адамның әр алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маңызды қызмет атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен көріністері де әр қилы. Психикалық белсенділік сипатына байланысты ол қозғалыс жады, эмоциялық-сезімдік жад, бейнелі-көрністік жады және сөздік-мағыналық (логикалық) жады болып бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай ерікті жады, еріксіз жады болып бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына қарай мезеттік жады және мезгілдік жады деп бөлінсе, сондай-ақ, тосын жады болып бөлінеді. Жадының кейбір түрлері арнайы аспап — мнемометр арқылы өлшенеді.

Қимыл-қозғалыс жады дегеніміз — ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру.

Эмоциялық жады бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады. Өйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп, эмоциялық күйге ұшыратады.

Бейнелі-көрнекілік жады заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс береді. Жадының бұл түрі арқылы табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар, дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту жады мен көру жадының маңызы зор болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне сипау, иіс, дәм естері жадысы жақсы дамып, басқа жадылар кемістіктерін толықтырады. Бейнелі жады, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда жоғары әрі өте нәзік түрде дамыған.

Сөздік-мағыналық (логикалық) жады ұғым, пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады. Ойдың қандай формасы болса да тілмен, сөзбен байланысты. Жадының бұл түрінің сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық жады оқушылардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші мәнге ие.

Жадыны ерікті ес және еріксіз жады деп бөлу орындалуға тиісті әрекеттердің маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты. Белгілі мақсат қоймай-ақ, арнайы есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту, еске түсіру еріксіз жады деп аталады. Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті жады болады. Қажетті материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті әдіс-тәсілдер қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл сол әсер еткен нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай жағдайда осыдан біршама уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның көз алдына елестеп, құлағына дауысы естіледі. Жадының бұл түрі қысқа мерзімді жады деп аталады. Психология ғылымында қысқа мерзімді жады “шұғыл” жады (түрлі амал-тәсілдер жады) деп аталады. Ал түпкілікті жады қабылдаған нәрселерді, құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады. Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы.

Жады түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық жады мағыналы болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не түпкілікті болуы да мүмкін.

Жады бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар қажет:

• арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;
• Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты болуы;
• Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік түйінді мәселелердің мәнін білу;
• сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз ұштастыру;
• қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.

Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті материалдарды жаттап алу. Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін мнемоника (жаттап алу амалы) деп атайды. Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы болып екіге бөлінеді. Еріксіз қайта жаңғырту — мақсатсыз жүзеге асады. Мысалы, музыканттың белгілі ән-күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгілі мақсат болады. Адам оған өзінің ерік-күшін жұмсайды, арнайы әдіс-тәсілдер қолданып, бұрынғы қабылдағандарын қайта жаңғыртады. Ұмыту дегеніміз — қабылдағанды, есте қалдырғанды қажет болған кезде еске түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке қызметінің күйіне байланысты. Жүйке жүйесі әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда болады. Мұндай құбылыс психологияда амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес процесінде реминисценция делінеді. Жады дамытып, жетілдіріп отырудың басты шарты — адамның әр түрлі іс-әрекеттері. Ақыл-ойды тарих жасаған білім қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің мән-мазмұнын тереңдете түспек. Қазіргі кезде жады туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар. Осы орайда, бүгінде естің механизмі мен оның заңдылықтары жайында қалыптасқан психология және нейропсихология бағыттарға қосымша үшінші бағыт — биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-ақ, жады бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары арқылы да қарастырылуда.

Жады түрлері

жады түрлері үш негізгі белгіге байланысты бөлінеді:

Психикалық белсенділікке қарай

• Қозғалыс жады - еңбек әрекетіне байланысты қимыл-қозғалыстарды есте қалдырып, оны қайта жаңғырту есі;
• Сезімдік жады - бұл адамның басынан өткізген сезімдерін есте қалдыру;
• Бейнелі жады - заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақты бейнесін есте қалдырып және қайта жаңғырту;
• Сөз логикалық жады - бұл адамның ойыныңтүрлі формаларын есте қалдыруды айтамыз.

Мақсатқа қарай

• Ырықты жады – түрлі мәліметтерді есте сақтауға саналы мақсаттың қойылуы;
• Ырықсыз жады – адамның мақсат қоймай материалды есте сақтауы.

Материалды есте сақтау ұзақтығына қарай

• Қысқа мерзімді жады қалдыру;
• Ұзақ мерзiмдi есте қалдыру (Ұзақ мерзiмдi жады);
• Оперативті жады - өзімізге керекті материалдарды дер кезінде еске түсіру, есте сақтау және қайта жаңғыртуды айтамыз.

жады процесстері

Есте қалдыру

Есте қалдыру - мәліметті белсенді қайта өңдеу, жүйелеу, жалпылау және оны теру процесстері. Есте қалдыру түрлері төменде көрсетілген:

• Қысқа мерзімді есте қалдыру;
• Ұзақ мерзімді есте қалдыру;
• Оперативті есте қалдыру;
• Ырықты есте қалдыру. Жаттау - ырықты есте қалдырудағы ең негізгі тәсілдердің бірі болып табылады. Жаттаудың белсенді болуы уақытқа байланысты;
• Ырықсыз есте қалдыру;
• Логикалық есте қалдыру;
• Механикалық есте қалдыру - заттар мен құбылыстардың мазмұны есте сақталмай, олардың ерекшеліктері мен формалары есте сақталады.

Логикалық есте қалдыруда қабылдаған нәрселердің мазмұны есте сақталады. Логикалық есте сақтаудың тәсілдері:

• Есте сақтауға тиісті материалдың жоспарын құрастыру.
• Салыстыру.
• Материалды топтастыру және жіктеу.
• Есте қалдыру мен қайта жаңғыртуды алмастырып отыру.
• Бейнелі байланыстарға сүйену.
• Есте қалдыруда өзін-өзі бақылау.
• Мағыналы байланысты орнату.

Қайта жаңғырту

Қайта жаңғырту – бұрын қабылдаған заттармен құбылыстарды өзімізге керек болған кезде есімізге түсіруді айтамыз. Мұндағы негізгі процесс – елес. Елес – бұл бұрынғы қабылдауларды қайта өңдеу. Қайта жаңғыртудың бір көрінісі – тану. Тану – бұрын қабылдаған нәрсеге, құбылысқа қайта кездескенде ғана болатын процесс. Тану 2-ге бөлінеді:

• Толық.
• Толықсыз.

Қайта жаңғыртудың біртүрі – еске түсіру. Еске түсіру – белгілі қиындықтарды жеңумен байланысты ерік күшін жұмсауды талап ететін санасы қайта жаңғыртуды айтады. Қайта жаңғырту 2-ге бөлінеді:

• Ырықты.
• Ырықсыз.

Есте сақтау

Есте сақтау – бұл алынған нәрселерді есте ұстауға бағытталған есте ұстаудың алғы шарты болатын процесс. Ол 2-ге бөлінеді:

• Ырықты
• Ырықсыз.

Ұмыту

Ұмыту – бұрын қабылдаған нәрселерді керек кезінде еске түсіре алмау және қайта жаңғырта алмау процессі. Ұмытудың себептері:

• Жағымсыз индукцияның әсері.
• Проактивтік тежелу.
• Ременисцения – кешіктіріліп еске түсіру.
• Шектен тыс тежелу.

Ұмытудың тағы бір ерекшелігі – амнезия.